Szopka z Peru i choinka z Trentino na Boże Narodzenie w WatykanieNa długo przed przybyciem Abrahama do Ziemi Świętej mieszkały tam ludy kananejskie, które budowały małe miasta i obwarowywały je murami. Tak jest między innymi w przypadku Betlejem, którego początki sięgają około 3000 lat p.n.e. Jest to miasto położone na wzgórzu prawie 800 m nad poziomem morza śródziemnego. W rzeczywistości jego pierwotna nazwa nie brzmi "Betlejem", jak przekazuje to jego transliterowana wersja hebrajska. Lahmo to chaldejski bóg płodności, zwany przez Kananejczyków "Lahama" i jemu poświęcili miasto, biorąc pod uwagę pokrywające je żyzne pola. Istnieją przesłanki, że ci pierwsi mieszkańcy zbudowali świątynię temu bogu na tym samym wzgórzu, na którym obecnie stoi Bazylika Narodzenia Pańskiego. W 1969 roku Shmarya Gutman i Ariel Berman zidentyfikowali na tym samym wzgórzu miasto kananejskie, ale wykopaliska nie zostały przeprowadzone. A około dwóch kilometrów na południowy wschód od Betlejem zespół Lorenzo Nigro odkrył nekropolię z tego samego okresu.[1].
Betlejem Judzkie
Choć oddalone zaledwie o 8 km od Jerozolimy, miasto Betlejem nigdy nie należało do najludniejszych w królestwie Judy, które trwało od 928 do 586 r. p.n.e. Najwcześniejsza odnotowana pozabiblijna wzmianka o dzisiejszym Betlejem znajduje się w liście znalezionym na stanowisku archeologicznym Amarna w Egipcie z XIV wieku p.n.e. W dokumencie tym Abdi-Heba, ówczesny egipski gubernator Jerozolimy, prosił faraona Amenhotepa III o przysłanie mu łuczników, aby mógł odzyskać miasto "Bit-Lahmi", w którym zbuntowali się Hafiru.[2].
Jednak jego odniesienie w Biblii jest bardziej obfite. Pierwszy z nich znajduje się w Rdz 35,16-19, kiedy to jest opowiedziane, że Jakub i jego rodzina przechodzili przez to miejsce po opuszczeniu Betel. W tym fragmencie najpierw wymienione jest miasto Ephratah, a następnie jest ono wymienione ponownie, ale z uściśleniem "tj. Betlejem". Również prorok Micheasz nazwał je "Betlejem Ephrathah" (por. Mic 5, 1). Chodzi o to, że "Ephrathah" w języku hebrajskim wskazuje na płodność ziemi, która już w czasach kananejskich nadała nazwę temu miastu, choć odnosiła się do boga płodności, a nie do płodności bezpośrednio. To, co zrobili Hebrajczycy, polegało na zastąpieniu imienia boga płodności hebrajskim słowem podobnym fonetycznie do wspomnianego "lahama", np. "lehem" (chleb, co w jakiś sposób nawiązuje też do plantacji pszenicy i jęczmienia w mieście), oraz dodaniu rodzaju nazwiska, które tłumaczyło podstawione słowo. Stąd też wzięła się "ephratah". Ponadto w Joz 19,15 wymienione jest Betlejem przypisane do dziedzictwa Zebuluna, a więc położone na południu Galilei.[3]. Jednak do ich dezambiguacji można by użyć również "efrata".
Z powodu nieistotności tego drugiego Betlejem, z czasem sławę zyskało Betlejem Judzkie, przez co nazwisko "Ephratah" stało się zbędne. Sugeruje to napis "Betlejem" na pieczęci z VIII- VII w. p.n.e. znalezionej w 2012 r. przez archeologa Eli Shukrona, z Izraelski Urząd Starożytnościna obrzeżach Starego Miasta w Jerozolimie[4]. Był to najwyraźniej dokument administracyjny lub fiskalny wysłany ze stolicy.
Kontynuując kwestię żyzności regionu, podstawowego czynnika umożliwiającego istnienie życia, Francisco Varo wyjaśnia, że "miasto było położone na wzgórzu, a u jego stóp znajdowały się pola pszenicy i jęczmienia, a także gaje oliwne i winnice. Pod względem gospodarczym miało pewne znaczenie, gdyż stanowiło rynek zbytu dla drobnego inwentarza, gdyż na obrzeżach miasta obozowali pasterze owiec i kóz, którzy ze swoimi stadami przemierzali sąsiednią pustynię Judy".[5].
Podobnie Księga Rut wspomina, że "Boaz pochodził z Betlejem" (Rut 2:4) i że był właścicielem ziemi uprawnej, na której pracowała sama Rut, gdy go spotkała. A 2Sm 23:16 mówi o "studni przy bramie Betlejem", z której ci, którzy szli z Dawidem, dali mu pić, a on odmówił, nawet po tym, jak powiedział: "Kto by mi dał wody do picia ze studni Betlejem, która jest przy bramie? W związku z tym González Echegaray twierdzi, że "ponieważ w zagrodzie nie było fontann, Betlejem było zaopatrywane w wodę deszczową zawartą w świeżych cysternach wykopanych w skale, znanych już z czasów starożytnych".[6]. Według Cabello "wydaje się, że rzymski akwedukt, który przechodził przez miasto, sprawił, że jego sytuacja była nieco lepsza, ponieważ w jego obrębach nie było żadnych źródeł wody. Bycie miastem tranzytowym do twierdz Herodion i Masada w czasach Heroda Wielkiego oraz kontrolowanie głównego szlaku łączącego Jerozolimę z Hebronem również dodawało mu życia".[7]. Te dwa ostatnie miasta dzieliło około 30 km i dobrze było móc zatrzymać się prawie w połowie drogi w Betlejem, aby zatankować i chwilę odpocząć.
Jej historyczne znaczenie dla Żydów pochodzi zresztą właśnie od prawnuka Boaza i Rut, Dawida, który się tam urodził i miał panować nad Judą i Izraelem w latach 1013-966 p.n.e., kiedy to monarchia była jeszcze zjednoczona, zgodnie z biblijną relacją w Pierwszej i Drugiej Księdze Samuela oraz Pierwszej Księdze Królewskiej. Z kolei dla chrześcijan dodaje się, że tam również miało miejsce narodzenie Jezusa, według Ewangelii Mateusza i Łukasza. Poniżej omówione zostaną relacje dwóch najbardziej centralnych postaci biblijnych w każdym Testamencie.[8] z miastem Betlejem.
Betlejem Dawida
W Sdz 17,7, gdy autor święty mówi "Betlejem judzkie", ma na myśli region, a nie plemię. Rzeczywiście, plemię Judy zajmowało znaczną część tego, co później stało się południowym królestwem, czyli od okolic Betlejem do Kadesz-Barnea na pustyni Negew, z wyłączeniem okolic Beerszby, zamieszkanej przez plemię Symeona. Wielkimi miastami Judy były Hebron w kraju wzgórz i Lachisz na równinie Septu.
Innym czynnikiem, który sprawił, że Betlejem stało się istotne, jest fakt, że czczony jest tam grób Racheli, matriarchalnej żony Jakuba oraz matki Józefa i Beniamina, a także trzecie najświętsze miejsce w judaizmie.[9]. Przy narodzinach drugiego syna była w Betlejem i tam zmarła (por. Rdz 35,16-19).
Jednak zdecydowanie żydowską postacią, która najbardziej rozsławiła Betlejem był Dawid. To stąd pochodzi jego rodzina (por. 1 Sam 17, 12-15) i tam został namaszczony przez proroka Samuela. Odtąd młody pasterz służył Saulowi, wiekowemu królowi Izraela, i grał dla niego na lirze, gdy ten źle się czuł, co go uspokajało. Po zwycięstwie Dawida nad Goliatem, w sytuacji, gdy Saul nie cieszył się już takim prestiżem wśród ludzi, Dawid został zięciem króla i wielkim przyjacielem Jonatana, syna Saula. W skrócie, po ściganiu Dawida, Saul popełnia samobójstwo po tym, jak zostaje ranny w bitwie z Filistynami. Powstają pewne podziały co do ewentualnego następcy, ale Dawid zdobywa zaufanie wodzów i zostaje królem w Hebronie. Następnie wybiera jako neutralne miasto na stolicę królestwa tzw. Jebus, czyli miasto Jebusytów, które odpowiada części tego, co stanie się Jerozolimą. I tam królował przez dziesiątki lat.
Ciekawym epizodem jest to, że później Betlejem było oblegane przez Filistynów, gdy przebywał tam król Dawid (por. 2Sm 23:14). González Echegaray dodaje, że "wydaje się, że w wysokiej, wschodniej części miasta [Betlejem], gdzie dziś znajduje się bazylika Narodzenia Pańskiego, zachowały się jeszcze wspomnienia o rodzinie Dawida i prawdopodobnie żyli tam niektórzy, którzy uważali się za jego potomków" (por. 2Sm 23:14).[10]. Dawid zmarł i został pochowany w dawnej dzielnicy Jebusytów w Jerozolimie, zwanej obecnie "Miastem Dawida".
Jego następcą został syn Salomon, który panował od 965 do 928 r. p.n.e. Pod koniec jego panowania synowie byli podzieleni, podobnie jak królestwo. W Jerozolimie, Gibeonie i Jerychu, bardzo blisko na północ od Betlejem, mieszkało plemię Beniamina, gdzie plemiona Judy i Beniamina zostały zwołane przez Rehoboama po śmierci jego ojca Salomona (por. 2Ch 11,1-12). Z kolei plemię Symeona z czasem zmniejszyło się, aż zostało zasymilowane z plemieniem Judy. W ten sposób Rehoboam zjednoczył plemiona Judy i Beniamina, i został królem Judy, ze stolicą w Jerozolimie, natomiast generał Jeroboam został królem Izraela, ze stolicą w Samarii, panując nad terytorium pozostałych plemion izraelskich.
Oprócz starożytnych murów kananejskich, miasto betlejemskie zostało ufortyfikowane i obwarowane przez Rehoboama, wnuka Dawida (por. 2 Chr 11, 5-12). W tym kontekście najbardziej znaczącymi miastami były Jerozolima, Lachisz i Beerszeba, ta ostatnia w najbardziej na południe wysuniętym pustynnym rejonie Hebronu. "Miasto [Betlejem] po powrocie z wygnania babilońskiego zostało ponownie zaludnione rodowitymi wygnańcami (por. Ezk 2:21; Neh 7:26), a jednym ze źródeł jego dochodu musiał być handel owcami, które pasły się, podobnie jak dziś, w okolicach sąsiadującej z nimi pustyni judzkiej (Łk 2:8,15; 1Sam 16:11,19; 17:15,34-35)."[11].
Choć cytowany wcześniej w innym celu, historycznie to właśnie w tym czasie znajduje się prorok Micheasz, który żył w VIII- VII w. p.n.e. W Mk 5,1 czytamy: "Ale ty, Betlejem Efraty, choć tak małe wśród klanów judzkich, z ciebie wyjdzie do mnie ten, który będzie władcą w Izraelu; pochodzenie jego jest bardzo dawne, z dawnych dni". Wykonane wieki po Dawidzie, proroctwo to jest interpretowane jako mesjańskie i odnosi się do Jezusa.
Betlejem Jezusa
Związek miasta Betlejem z Jezusem był przedmiotem licznych badań, co pozwoliło na większą precyzję danych w porównaniu z Dawidem i wszystkimi poprzednimi postaciami. Od dokładnej daty i miejsca jego narodzin w mieście po powód, dla którego Maryja i Józef tam byli. W tej części omówimy również Bazylikę Narodzenia Pańskiego, która znajduje się w wyniesionej części betlejemskiego miasta.
Ewangelie Marka i Jana nie mówią wprawdzie, że Maryja urodziła w Betlejem, ale nie twierdzą też inaczej, ani nie umiejscawiają tego wydarzenia w żadnej innej miejscowości. W związku z tym nie ma już w tej sprawie sporu. Jednak Ewangelie Mateusza i Lukasza, lokalizując narodziny Jezusa w tym mieście, czynią to w kontekście spisu ludności, a co do tego istnieją różnice zdań.
Pierwsza Ewangelia mówi po prostu: "Po narodzinach Jezusa w Betlejem judzkim za czasów króla Heroda" (Mt 2,1), a nieco dalej cytuje znane proroctwo Micheasza. Łukasz natomiast bardziej kontekstualizuje podróż Świętej Rodziny do miasta Dawida: "W owych dniach został wydany edykt przez Cezara Augusta, że cały świat powinien być zarejestrowany. Ta pierwsza rejestracja miała miejsce, gdy Kwirynus był namiestnikiem Syrii. Wszyscy poszli się zarejestrować, każdy do swojego miasta. Józef, pochodzący z domu i rodu Dawida, udał się z Nazaretu, miasta galilejskiego, do miasta Dawida, zwanego Betlejem, w Judei, aby się zarejestrować u Maryi, żony swojej, która była brzemienna" (Łk 2,1-4). Ponieważ narodziny Jezusa miały miejsce między 6 a 4 r. p.n.e., a spis Kwiryniusza miał miejsce dziesięć lub dwanaście lat później, wydaje się, że informacje te nie pasują do siebie.[12].
Powołując się na badania Pierre'a Benoit, González Echegaray podsumowuje je w następujący sposób: "Spis, o którym mówi Ewangelia, wynika w rzeczywistości, jak mówi, z ogólnej próby spisania ludności imperium, przynajmniej w jego wschodniej strefie, zgodnie z dyspozycjami cesarza Augusta. Obejmował on również państwa stowarzyszone, jak np. królestwo Heroda. Musiał się on rozpocząć około 7 roku p.n.e., kiedy Saturninus był namiestnikiem Syrii, następnie był kontynuowany za Warusa pod koniec panowania Heroda, by zakończyć się w czasach P. Sulpicjusza Kwiryniusza (6 roku n.e.) wraz ze zmianą administracji (...). Spis ten nosił więc w Judei imię Kwiryniusza i Ewangelia tak go przytacza, choć w rzeczywistości rozpoczął się wcześniej, nawet kilka lat przed narodzeniem Jezusa".[13].
Ten sam autor wyjaśnia, dlaczego podróż do miejsca pochodzenia każdej rodziny była konieczna: "Fakt, że Ewangelia Łukasza wskazuje to jako powód podróży z Nazaretu do Betlejem, sugeruje w efekcie, że był to spis poprzedzający ten bezpośrednio związany z tributum capitisNie był to spis powszechny, gdyż dotyczył w równym stopniu mieszkańców Judei i Galilei. Co więcej, można by sądzić, że w jakiś sposób wiązało się to również z sytuacją katastralną, gdyż nie byłoby konieczności udawania się do "miejsca pochodzenia" w celu rejestracji tylko do indywidualnego spisu, gdyby nie wiązało się to z problemem identyfikacji nieruchomości rodzinnych na wsi".
Z kolei Murphy-O'Connor nie waha się stwierdzić, że "Maryja i Józef byli rodowitymi mieszkańcami Betlejem, a do Nazaretu udali się tylko z powodu atmosfery niepewności wytworzonej przez dynastię Herodian (por. Mt 2). Ich długi pobyt w Galilei sprawił, że Łukasz odniósł wrażenie, iż mieszkali tam od zawsze, musiał więc znaleźć powód, by umieścić ich w Betlejem w czasie narodzin Jezusa (por. Łk 2,1-7). Błędnie powołał się na spis Quirinusa, ale ten miał miejsce 6 roku n.e.".[14]. Z drugiej strony inny autor wspomina o pewnym planie judaizacji Galilei, którego częścią miałby być Józef i wielu innych Żydów i dlatego udał się tam z rodziną.[15]. Na razie jednak pytanie to może pozostać jedynie otwarte, z uwagi na ograniczone informacje.
Co więcej, według relacji Lucjana, narodziny Jezusa miały miejsce w stajni (por. Łk 2,6-7): "A gdy tam [w Betlejem] byli, nadszedł czas, aby Ona [Maryja] urodziła, i porodziła swego pierworodnego syna, i owinęła go w szaty i położyła w żłobie, bo w izbie nie było dla nich miejsca". Badanie terminów użytych przez ewangelistę prowadzi do zrozumienia, że narodziny miały miejsce nie w gospodzie, ale w domu zbudowanym w grocie na zboczu góry.[16]. Być może wspomniany dom, lub jego część, był wykorzystywany jako stajnia, gdyż znajdował się w nim żłób. Według Pfeiffera[17]Tradycja, że Jezus urodził się w grocie w Betlejem, pochodzi z II wieku, a więc nie właściwie z okresu apostolskiego. Ale Murphy-O'Connor z kolei podnosi fakt, że "przedkonstantyńska ceramika i murarstwo sugerują, że te jaskinie [jaskinia tradycyjnie uważana za tę, w której urodził się Jezus i inne jaskinie dalej na północ] były w użyciu w pierwszym i drugim wieku naszej ery" (Murphy-O'Connor, s. 4).[18]. W tym sensie wiarygodna jest teza, że był to konwencjonalny dom zbudowany przed jaskinią, a nie karczma. Fakt, że poród odbył się w miejscu poświęconym zwierzętom, mógł służyć zachowaniu intymności rodzinnej chwili, bo możliwe, że nie byli w tym domu sami.
Wreszcie, jako ciekawostka, pomimo tego, że Jezus w czasie swojej działalności publicznej odwiedził tak wiele miast, w tym wiele w pobliżu Jerozolimy, nie ma żadnej wzmianki o tym, że kiedykolwiek odwiedził Betlejem jako osoba dorosła. Być może właśnie dlatego syn Marii nie jest znany jako "Jezus z Betlejem", ale jako "Jezus z Nazaretu", niezależnie od wygodnego powiązania z królem Dawidem, które by się z tym wiązało.[19].
Jednak po przybyciu do Betlejem zwiedzający staje przed Bazyliką Narodzenia Pańskiego. Jeśli w czasach rzymskich grota, w której urodził się Jezus, i jej otoczenie były pokryte "świętym lasem" Adonisa, to w 325 roku n.e. cesarz Konstantyn kazał wybudować na miejscu Narodzenia Pańskiego bazylikę.[20]. Według Eutychiusza z Aleksandrii (IX-X w.), po buncie Samarytan w 529 r. n.e., "cesarz Justynian nakazał swojemu wysłannikowi zburzyć kościół w Betlejem, który był mały, i zbudować inny o takim przepychu, wielkości i pięknie, że żaden inny kościół w Świętym Mieście nie mógł go przewyższyć".[21]. W rzeczywistości, w 1934 roku archeolodzy William Harvey, Ernest Tatham Richmond, Hugues Vincent i Robert William Hamilton potwierdzili, że budynek pochodzi z czasów Justyniana i byli w stanie zrekonstruować plan piętra konstantyńskiej bazyliki, która stała w tym samym miejscu, co dzisiejsza[22]. Dzieło Justyniana zostało ukończone w 565 r., a obecna Bazylika Narodzenia Pańskiego jest zasadniczo budowlą wzniesioną przez Justyniana, z niewielkimi zmianami konserwatorskimi i niebudowniczymi.
[1] Por. Pedro Cabello, Archeologia biblijna. Córdoba: Almuzara, 2019, s. 494.
[2] Por. Jerome Murphy-O'Connor, Ziemia Święta. Oxford: Oxford University Press, 2007, s. 229.
[3] Adrian Curtis, Oksfordzki atlas biblijny. Oxford: Oxford University Press, 2007, s. 132.
[4] Włosy, op. cit., p. 494.
[5] Francisco Varo w: Biblia w swoim środowisku. Estella: Verbo Divino, 2013, s. 48.
[6] Joaquín González Echegaray, Archeologia i Ewangelie. Estella: Verbo Divino, 1994, s. 99.
[7] Włosy, op. cit., p. 494.
[8] Taką opinię wyraża John Bergsma w książce Biblia krok po kroku (Madrid: Rialp, 2019), że Dawid jest centralną postacią całego Starego Testamentu, skoro Jezus jest bardziej znany jako syn Dawida niż na przykład jako syn Abrahama czy syn Mojżesza. I oczywiście Jezus jest centralną postacią Nowego Testamentu.
[9] Włosy, op. cit., p. 494.
[10] González Echegaray, op. cit., p. 100.
[11] González Echegaray, op. cit., p. 99.
[12] González Echegaray, op. cit., p. 70.
[13] González Echegaray, op. cit., p. 70.
[14] Murphy-O'Connor, op. cit.p. 230.
[15] González Echegaray, op. cit., p. 40.
[16] González Echegaray, op. cit.., p. 100.
[17] Charles Pfeiffer, Słownik biblijno-archeologiczny. El Paso: Mundo Hispano, 2002, s. 68.
[18] Murphy-O'Connor, op. cit.., p. 237.
[19] Curtis, op. cit.., p. 149.
[20] Pfeiffer, op. cit.., p. 68.
[21] W Murphy-O'Connor, op. cit., p. 233.
[22] Włosy, op. cit., p. 494.
