Włoskie instytucje religijne ukrywały tysiące Żydów przed nazistamiPrześladowania Żydów za pontyfikatu Piusa XIIW ubiegłym tygodniu odbyło się Papieski Uniwersytet Gregoriański konferencja "Nowe dokumenty pontyfikatu Piusa XII i ich znaczenie dla relacji żydowsko-chrześcijańskich. Dialog między historykami i teologami". Trzy intensywne dni, podzielone na pięć sesji z ponad dwudziestoma referatami, w których podjęto próbę nakreślenia szerszego obrazu: roli dyplomacji watykańskiej, roli innych władz, pracy nuncjuszy i poszczególnych wspólnot. Celem było zrozumienie działań Piusa XII w kontekście historycznych uwarunkowań tamtych czasów i praktyki Stolicy Apostolskiej.
Wśród prelegentów był Roberto Regoli, który kieruje Wydziałem Historii Kościoła i czasopismem "Archivum Historiae Pontificiae" na Gregorianie. Omnes zadał mu kilka pytań.
Kiedy Eugenio Pacelli został wybrany na papieża, papieska dyplomacja miała znaczący globalny zasięg, stale rosnący od przełomu wieków. Jak możemy postrzegać tę dyplomację, zwłaszcza w odniesieniu do Żydów?
Kiedy wybierano nowego papieża, Sekretariat Stanu przygotowywał raport na temat państw, który miał zostać przedstawiony nowemu papieżowi. Tak też się stało w 1939 r., kiedy to szef watykańskiej dyplomacji, Eugenio Pacelli, został wybrany na tron papieski. Dokument ten okazuje się być cennym narzędziem do zapoznania się ze "stanem gry" jednej z najstarszych dyplomacji na świecie w kontekście międzynarodowego kryzysu, ze względu na napięcie, które wkrótce doprowadzi do nowego światowego konfliktu. W tym długim raporcie Żydzi są wspomniani tylko w jednym fragmencie, datowanym na 28 lutego 1939 r., pod tytułem "Środki podjęte przez Stolicę Apostolską na rzecz Żydów". Dokument ten jest ważny, ponieważ ujawnia mentalność Watykanu w tej kwestii, mentalność niefiltrowaną, ponieważ jest to dokument wewnętrzny, nieprzeznaczony do publikacji ani w żadnym wypadku do rozpowszechniania. W każdym razie, horyzont tekstu znajduje się w samym tytule akapitu, "Na korzyść Żydów", który ujawnia otwartość postawy. Stolica Apostolska - czytamy w nim - nie pozostała obojętna na walkę, którą ostatnio rozpętano przeciwko Żydom w różnych narodach. Ale szczególnie do nawróconych Izraelitów skierowała swoje dzieło pomocy i wsparcia". Oczywiste jest, że horyzont działań Stolicy Apostolskiej skierowany jest przede wszystkim, choć nie wyłącznie, do katolików. Dopiero w tamtych latach, a zwłaszcza po II wojnie światowej, Kościół katolicki, a papiestwo w szczególności, uświadomił sobie swoją międzynarodową rolę moralną, która uczyniła go ekspertem w dziedzinie ludzkości, jak Kościół powiedziałby o sobie w latach sześćdziesiątych (Kościół soborowy).
W jaki sposób Kościół doświadcza tej świadomości swojej roli i jak konkretnie przejawia się dyplomatyczna troska o Żydów?
Świadomość jest stopniowa. Im bardziej narasta ludzki dramat wojny i prześladowań, tym bardziej Kościół staje się świadomy potrzeb humanitarnych. W sposób, który uważa za najbardziej odpowiedni w danym momencie, cisza przeważa nad słowami: więcej działania, mniej proklamacji. W obliczu polskich próśb o protesty ze strony Stolicy Apostolskiej, sekretarz stanu Maglione uznał w marcu 1941 r., że "protesty przynoszą biednym więcej szkody niż pożytku". Sprawa polska poprzedzała sprawę żydowską i wyprzedzała ją w podejściu watykańskiej dyplomacji. W 1939 r., w następstwie kampanii antysemickiej we Włoszech, Stolica Apostolska udzieliła specjalnej pomocy "Komitetowi utworzonemu wśród irlandzkich katolików", aby "pomóc żydowskim konwertytom" we Włoszech, ale pochodzenia irlandzkiego. Działa również "na rzecz profesjonalistów pochodzenia żydowskiego". Interweniuje również w imieniu naukowców "pochodzenia żydowskiego". Dokument sekretarza stanu koncentruje się zatem na sprawie włoskiej, z interwencjami na rzecz żydowskich konwertytów, przynajmniej do początku 1939 roku. W rzeczywistości, poza stwierdzeniami zawartymi w dokumencie, działania Świętego były szersze i obejmowały także osoby niebędące konwertytami. Podczas II wojny światowej nuncjatury i delegacje papieskie interesowały się dwiema dziedzinami: interwencjami humanitarnymi na rzecz ucieczki Żydów i zbieraniem informacji, aby spróbować zrozumieć, co naprawdę dzieje się na terytoriach pod krzyżem i jego satelitami.
W jaki sposób nowe źródła, dostępne od 2020 r., pomagają wyjaśnić zakres i głębię stosunków dyplomatycznych nawiązanych przez Stolicę Apostolską za pontyfikatu Piusa XII?
W nowa watykańska dokumentacja można dostrzec rozległą światową sieć wsparcia dla żydowskich konwertytów pod kierownictwem Watykanu. Nawet na odległych terytoriach, takich jak Wikariat Apostolski Szanghaju. W tamtych miesiącach Stolica Apostolska śledziła żydowską emigrację do Stanów Zjednoczonych, Haiti, Ameryki Środkowej i Południowej oraz Turcji. Nie brakowało próśb o pomoc z Hiszpanii w ułatwieniu uzyskania wiz tranzytowych. Oprócz dyplomacji charytatywnej, sieć papieskich przedstawicielstw na całym świecie pracuje również nad zbieraniem informacji w terenie, co jest pierwszym krokiem w procesie decyzyjnym. Weźmy pod uwagę najważniejszą nuncjaturę tamtych lat, nuncjaturę szwajcarską, która była bardzo aktywna w latach 1938-1939 w zakresie pomocy i wsparcia dla uchodźców na tle rasowym i religijnym. W 1943 r. nuncjusz Filippo Bernardini stał się łącznikiem informacji między Silberscheinem, Żydem ze Lwowa, przewodniczącym "Comité pour l'assistance à la population juive frappée par la guerre", a Stolicą Apostolską. Silberschein przekazał nuncjuszowi raport sporządzony przez specjalnych delegatów Komitetu na temat sytuacji "de ce qui reste des Juifs en Pologne", a także sytuacji Żydów w Rumunii i Naddniestrzu.
Raportowi towarzyszą zdjęcia z następującymi podpisami: "Un homme est enterré vivant", "Photo prise en plein hiver. Des hommes [completely naked] sont forcés d'entrer dans un fleuve, d'où il ne doivent plus sortir" i "Des cadavres sont ramassés après une exécution en masse". Zdjęcia są przechowywane w archiwach nuncjatury, więc nie uznano za ważne, aby wysłać je do Rzymu. Zamiast tego reszta informacji została wysłana do Watykanu.
