Historie żydowskie w Archiwum Apostolskim WatykanuPius XII to postać kontrowersyjna. Z jednej strony był protagonistą uznanych działań na rzecz ochrony ofiar nazi-faszyzmu, zwłaszcza w dramatycznych miesiącach okupacji Rzymu; z drugiej strony zarzucano mu zbyt liczne "przemilczenia" wobec dramatycznych wiadomości, jakie docierały do Watykanu, już w 1939 r., z terenów zajętych przez Hitlera, począwszy od Polski.
W 2020 roku Watykańskie Archiwum Apostolskie udostępniło uczonym dokumenty z pontyfikatu Piusa XII. Dzięki tej niezwykłej możliwości badawczej możliwa jest teraz pełniejsza analiza i dokładniejsza interpretacja kluczowego fragmentu historii XX wieku.
Z woli papieża Franciszka, od 23 czerwca ubiegłego roku, to cenne dziedzictwo dokumentów, obejmujące 170 tomów, jest w dużej mierze dostępne w Internecie w wersji cyfrowej, swobodnie dostępnej dla wszystkich.
Oprócz fotokopii każdego pojedynczego dokumentu archiwum udostępniło teczkę z inwentarzem analitycznym serii, w której przepisano nazwiska beneficjentów pomocy zawartej w dokumentach. Do tej pory można zapoznać się z 70% całości materiału, który w późniejszym czasie zostanie uzupełniony o najnowsze tomy.
Podczas spotkania promowanego przez Stowarzyszenie ISCOM na temat prześladowania Żydów za pontyfikatu Piusa XII (w spotkaniu uczestniczyło ponad 30 watykanistów) Johan Ickx, kierownik Archiwum Historycznego Sekcji ds. Stosunków z Państwami Sekretariatu Stanu, wyjaśnił powody decyzji papieża Franciszka o zdigitalizowaniu żydowskiej serii archiwalnej, udostępniając ją wszystkim.
Decyzja papieża, oprócz nadania nowego impulsu badaniom historiograficznym, ułatwi rodzinom prześladowanych odtworzenie historii ich bliskich, którzy w czasie II wojny światowej szukali pomocy u Stolicy Apostolskiej.
"Seria żydowska jest trochę szczególna - zaznacza Ickx - ponieważ normalnie serie w naszych archiwach historycznych Sekretariatu Stanu są wyróżnione nazwą państwa, z którym Stolica Apostolska miała normalne stosunki dwustronne w danym okresie historycznym.
Za pontyfikatu papieża Pacellego, ok. 1938 r., ustanowiono nagle seria plików o tej nazwie - "Żydzi"-. jak gdyby dla Stolicy Apostolskiej był to konkretny naród. Serial był czynny do 1946 roku, po czym wraz z zakończeniem II wojny światowej został zamknięty".
To nie pierwszy raz, kiedy papież Franciszek promuje takie inicjatywy. W przeszłości chciał z wyprzedzeniem otworzyć watykańskie archiwa dotyczące lat dyktatury w Argentynie, aby pomóc rodzinom ofiar odkryć prawdy, które same archiwa mogły ukryć.
Krok w tym kierunku Watykan uczynił już w latach 70. ubiegłego wieku, za pontyfikatu Pawła VI, publikując Akta i dokumenty sanktuarium dotyczące okresu II wojny światowej.
Obecnie każdy użytkownik Internetu może przejrzeć w formacie pdf wszystkie prośby o pomoc skierowane do Stolicy Apostolskiej przez prześladowanych, a następnie wynikające z nich pliki dotyczące osób, rodzin lub grup, które zwróciły się o pomoc do papieża Piusa XII.
Zdaniem Ickxa "interesujące będzie zobaczyć, jak nad tymi dokumentami będą pracować uniwersytety, stowarzyszenia zajmujące się tego rodzaju badaniami, ale także muzea Shoah we wszystkich miastach Europy". Te ośrodki dokumentacji będą teraz mogły łatwiej i w czasie rzeczywistym czerpać z tego materiału.
W książce "Pius XII i Żydzi" z 2021 roku Ickx wykazuje gotowość Stolicy Apostolskiej do pomocy prześladowanym przez nazi-faszyzm. Ale także jej niemożność często, bo Stolica Apostolska była często utrudniona: "Naziści byli obecni w tym czasie w połowie Europy i uniemożliwiali wszelkie inicjatywy pomocowe. Ale także reżim faszystowski we Włoszech prowadził prześladowania i dlatego często utrudniał akcje ratunkowe Watykanu. Często nawet rządy krajowe nie współpracowały".
Ideę, że zwrócenie się do papieża było możliwą drogą do zbawienia, potwierdza dodatkowo treść i ton samych listów: 2800 próśb o pomoc lub interwencję dla około 4000 Żydów w latach 1938-1944. Wśród nich w książce jest mowa o Mario Finzi, ówczesnym szefie delegacji ds. pomocy żydowskim emigrantom w Bolonii, który napisał do papieża Piusa XII, odnosząc się do konkretnej prośby o pomoc pewnej rodziny: "Jesteś ostatnim, który może coś zrobić dla tej rodziny". Dziś wiemy, że część tej rodziny, której członkowie, jak to często bywało, byli rozproszeni po całym terytorium, została uratowana.
Jednym z najciekawszych dokumentów w książce jest list kardynała Gasparriego z 9 lutego 1916 roku, w którym odpowiada on na prośbę Amerykańskiego Komitetu Żydowskiego z Nowego Jorku. List, jak przekonuje Ickx, zainspirowany właśnie przez Eugenio Pacellego, ówczesnego ministra spraw zagranicznych Sekretariatu Stanu: "W tym przypadku amerykańscy Żydzi poprosili Watykan o stanowisko papieża Benedykta XV w sprawie prześladowań rasowych, które rozpoczęły się już podczas pierwszej wojny światowej.
Sekretarz stanu Gasparri odpowiedział tym tekstem, wyraźnie zezwalając na jego publikację. Bez echa przeszły gazety amerykańskich środowisk żydowskich, nazywając ją z satysfakcją istną "encykliką". W tekście Żydzi są dosłownie określeni jako "bracia" i stwierdza się, że ich prawa muszą być chronione jak prawa wszystkich narodów.
Jest to pierwszy dokument w historii Kościoła katolickiego i Stolicy Apostolskiej, który wyraża tę zasadę. Takie słowa - podsumowuje Ickx - znajdujemy w dokumencie Nostra Aetate Soboru Watykańskiego II, opublikowanym w 1965 roku. Są to dokładnie te zasady, które Pius XII stosował przez dziesiątki lat swojego pontyfikatu w obliczu wielkiego wyzwania, jakim był nazizm, a następnie komunizm".
