Geneza Fiestas de la Santa Cruz sięga 2 maja 1787 roku, kiedy to wielkie trzęsienie ziemi nawiedziło Puerto Rico, w przeddzień święta wynalezienia (=znalezienia) Krzyża Świętego. Od tego czasu rozpoczął się u naszych Portorykańczyków ten zwyczaj, który był bardzo popularny w XIX wieku. Chociaż istnieją ślady uroczystości ku czci Krzyża w Hiszpanii, to sposób jego obchodzenia w Puerto Rico jest rdzenny.
Uroczystości te składają się w zasadzie z 19 pieśni śpiewanych przed ołtarzem, któremu przewodniczy krzyż bez Chrystusa, pięknie ozdobiony kwiatami i wstążkami (o czym szerzej powiemy później). Autorstwo tych śpiewów nie jest znane, choć prawdopodobnie wywodzą się one ze średniowiecznych motetów. Śpiewy te znane są tylko w Puerto Rico, z wyjątkiem jednego refrenu (tego z piątego kantyku): Najsłodsza Dziewica...), który został znaleziony w Meksyku. W sumie możemy potwierdzić, że pieśni z tych Fiest de Cruz są typowe dla Wyspy Oczarowania.
Choć nie wiadomo, kto skomponował te utwory, wiadomo, kto skompilował, nagrał i rozpowszechnił jedną z wielu istniejących wersji tych utworów, być może najpopularniejszą ze wszystkich. To właśnie Augusto Coen, pochodzący z Ponce, w połowie XX wieku wykonał to szczególne zadanie utrwalenia melodii tych pieśni na papierze po raz pierwszy w historii.
Choć zwykle nazywa się je Rosarios a la Santa Cruz lub Rosarios de Cruz, nie mówimy tu o katolickim różańcu rozważającym tajemnice życia Jezusa Chrystusa i Maryi Dziewicy, z ich Ojcze Nasz, Zdrowaś Mario i "Chwała Ojcu", ponieważ w portorykańskiej tradycji nie ma zapisu o wprowadzeniu tradycyjnego różańca do Fiestas de Cruz, ani o tym, że fiesty te składały się wyłącznie z jednego lub kilku tradycyjnych różańców. "Różami" tego "różańca" nie są Zdrowaśki, ale te kantyki na cześć Matki Boskiej, Krzyża, Jezusa Chrystusa i miesiąca maja. Rosarios a la Santa Cruz to jeden z trzech rodzajów "rosarios cantaos" pobożności portorykańsko-katolickiej, według Francisco Lópeza Cruza, a mianowicie: te za zmarłych (z okazji rocznic odejścia bliskich lub na zakończenie nowenn tych różańców); te za obietnice złożone jakiemuś nabożeństwu maryjnemu lub świętemu (np. do Virgen del Carmen, do Trzech Świętych Królów itp.); oraz te za Krzyż majowy.
Chociaż każda społeczność ma swój własny sposób obchodzenia Fiestas de Cruz, istnieją elementy wspólne dla wszystkich miejsc, w których są one obchodzone. Fiestas de Cruz obchodzone są wieczorem (nawet dziś, według jednej ze strof, Fiestas de Cruz obchodzone są w nocy): Święty Krzyżu / już nie śpiewam Ci / jutro w nocy / będzie Ci śpiewane). Tradycyjnie odbywała się w pomieszczeniach lub na podwórku domu. Rzadko odprawiano ją na placu publicznym lub w kościele, jak to się dzieje w niektórych miejscach dzisiaj. Pierwotnie Fiestas de Cruz były "novenario", ponieważ były śpiewane przez dziewięć kolejnych nocy, więc dekoracja zawierała dziewięć kroków reprezentujących te dziewięć nocy (Dziewięć szuflad / Krzyża Świętego / to stopnie / Dzieciątka Jezus). Stopnie były ozdobione wstążkami i kwiatami, zwieńczone pojedynczym krzyżem, również pięknie udekorowanym. Niewiele miejsc obchodzi dziś nowennę jako nowennę. per se; W wielu miejscach świętują "triduo" (czyli trzy kolejne noce Fiestas de Cruz) lub tylko jedną noc. Jeszcze dziś zwyczajowo robi się jedną lub dwie przerwy, aby zabawić obecnych typowym poczęstunkiem: gofio, pudding ryżowy, herbatniki, mleczne cukierki (lub pomarańczowe, kokosowe czy sezamowe), kawa, agualoja, czekolada itp. w zależności od zwyczajów danej społeczności. Tradycją było, że jedna osoba była gospodynią przez jedną z nocy Fiestas de Cruz, dlatego od pierwszej do ósmej nocy przeprowadzano ceremonię "echar la capia", czyli wybierania, kto będzie ojcem chrzestnym na kolejną noc. W niektórych miejscach ta "ceremonia" polegała na zaimprowizowaniu copla dla osoby sponsorowanej, jak na przykład ta nagrana przez Francisco López Cruz:
Antonia Vega
to była kapiada;
arroz con dulce,
słodki i pomarańczowy.
W innych miejscach na wybranej osobie kładziono kwiat. W wielu miejscach festyn kończył się tańcem, który trwał do białego rana.
Pieśni tych fiest są tradycyjnie antyfonalne: 1 lub 2 śpiewaków śpiewa zwrotki, a lud śpiewa refren. Jeśli jest 2 śpiewaków, to zwykle śpiewają głosami. Zazwyczaj stosuje się typowe instrumenty. W Ponce, mieście, które najbardziej kultywowało Fiestas de Cruz, zwyczajowo używano instrumentów orkiestrowych, takich jak flet i skrzypce. Tradycją było włączanie do novena noche innych instrumentów, takich jak klarnety, saksofony i/lub trąbki. Najczęściej spotykane instrumenty w każdym miejscu, gdzie śpiewa się te różańce to gitara i portorykańskie cuatro.
Jakie rytmy dominują w tych różańcach? Marsz świąteczny, guaracha i przede wszystkim walc. Spośród 19 utworów składających się na Fiestas de Cruz, 11 to walce, 2 to marsze świąteczne, 4 to guarachas. Pierwsze 2 utwory wykorzystują fermaty i. rubato wytwarzając swobodny rytm z nieco osobliwym wydłużaniem nut i miar.
Fiestas de Cruz obchodzone są w miesiącu maju, miesiącu, w którym obchodzono starożytne święto Wynalezienia Krzyża Świętego (3 maja), miesiącu, który tradycja katolicka poświęca Maryi Dziewicy. Fiestas de Cruz syntetyzują te trzy elementy, Krzyż Święty, Matkę Boską i miesiąc maj, które są głównymi tematami hymnów. Spośród 19 kantyków 7 poświęconych jest Krzyżowi Świętemu, 7 Matce Bożej, a 3 miesiącowi majowi, 1 Męce Pańskiej i 1 będący inwokacją do Boga przeciwko złu.
Fiestas de Cruz są wystawione na działanie nowoczesnego, technologicznego świata i grozi im marazm w obliczu incipitu pokolenia Portorykańczyków. Z pewnością nie jest powszechne, aby te Fiesty były promowane przez nasze gminy (z wyjątkiem Bayamón i kilku innych), które nie mówią już o "fiestach patronalnych", ale o "fiestach wiejskich"; to wspólnoty katolickie młodszych pokoleń są odpowiedzialne za utrzymanie tej setnej tradycji. Miejmy nadzieję, że te Różańce do Krzyża Świętego będą nadal duchowym źródłem dla tego pokolenia i tych, którzy przyjdą po nim, zachowując w ten sposób nasze katolickie tradycje, które jako wierzący naród wykuwaliśmy.
