Biografia dowolnej osoby niemal zawsze oferuje obfite wskazówki pozwalające rozszyfrować temperament, osobowość, a nawet niektóre z głównych decyzji podejmowanych przez biografa. Tak jest również w przypadku Josepha Ratzingera - Benedykta XVI.
Na przykład kluczem biograficznym, który pomaga zrozumieć wyczerpanie, które doprowadziło go do rezygnacji, jest nie tylko jego zaawansowany wiek, ale przede wszystkim ogromne zużycie, jakiego doświadczył w wyniku intensywnej, oddanej i nieprzerwanej pracy w służbie Kościoła powszechnego w ciągu ponad trzydziestu jeden lat spędzonych w Rzymie: najpierw jako bliski współpracownik św. Jana Pawła II na czele Kongregacji Nauki Wiary, od 25 listopada 1981 r.; a następnie, gdy kardynał Ratzinger myślał już o zasłużonej emeryturze, w ciągu prawie ośmiu lat wyczerpującej posługi jako Wikariusz Chrystusa.
Dzieci i młodzież
Joseph Ratzinger urodził się w bawarskim miasteczku Marktl, nad rzeką Inn, w dniu o wielkim znaczeniu religijnym: w Wielką Sobotę (16 kwietnia 1927 r.). Fakt, że został ochrzczony tego samego dnia, świadczy o jego duchowej i liturgicznej prekognicji (Wigilia Paschalna jest ramą chrztu par excellence).
Dzieciństwo i młodość spędził jednak w Traunstein, małym miasteczku położonym niemal na granicy z Austrią, trzydzieści kilometrów od Salzburga. W tym "mozartowskim" środowisku, jak sam je określał, kształcił się humanitarnie, kulturalnie i muzycznie pod chrześcijańskim wpływem rodziny. Jego ojciec, komisarz w żandarmerii, pochodził ze starej rodziny dolnobawarskich rolników o skromnych dochodach. Jego matka, córka rzemieślników z Rimsting, przed ślubem pracowała jako kucharka w kilku hotelach. Józef jest najmłodszy z trójki rodzeństwa. Maria, najstarsza córka, zmarła w 1996 roku, a Georg (89), ksiądz i muzyk, mieszka w Regensburgu.
Otrzymane wykształcenie pozwoliło mu przezwyciężyć trudne doświadczenia reżimu nazistowskiego, który był wrogo nastawiony do Kościoła katolickiego. Młody Józef widział na własne oczy, jak hitlerowcy pobili księdza, który miał odprawić Mszę św. Paradoksalnie, a także dlatego, że w swoim ojcu widział chrześcijańskie odrzucenie nazizmu, ta skomplikowana sytuacja historyczna w końcu pomogła mu odkryć prawdę i piękno wiary.
Na krótko przed zakończeniem II wojny światowej - młody Ratzinger miał wówczas 16 lat - został zmuszony do zaciągnięcia się do pomocniczych służb przeciwlotniczych. Ten epizod został ostro skrytykowany w niektórych przesadnie krytycznych biografiach. Tak jest w przypadku wczesnego szkicu biograficznego napisanego przez watykanistę Johna Allena, dla którego opór wobec nazizmu był trudny i ryzykowny, ale nie niemożliwy. Ale Joseph Ratzinger miał odwagę, by w tych okolicznościach zdezerterować, mimo że ryzykował rozstrzelanie.
Kapłan i teolog
W każdym razie to nie aktywizm polityczny był podstawową skłonnością młodego Josepha Ratzingera, lecz studia. Bardzo wcześnie zaczął poświęcać się i doskonalić w tym, co miało stać się jego głównym zadaniem: w nauczaniu teologii. W latach 1946-1951 studiował filozofię i teologię w Wyższej Szkole Filozofii i Teologii we Freisingu oraz na Uniwersytecie w Monachium. Wraz z bratem Georgem przyjął święcenia kapłańskie 29 czerwca 1951 roku. To był, jak później powie, najważniejszy dzień w jego życiu.
Rok później, w wieku 25 lat, rozpoczął nauczanie na Uniwersytecie Nauk Stosowanych we Freisingu. Wkrótce zaczął zdobywać sławę jako nauczyciel i badacz nauk teologicznych, zwłaszcza w dziedzinie antropologii i eklezjologii.
W 1953 roku uzyskał doktorat z teologii z rozprawą: "Lud i dom Boży w doktrynie Kościoła u św. Augustyna". Cztery lata później, pod kierunkiem profesora Gottlieba Söhngena, uzyskał kwalifikacje nauczycielskie z rozprawą na temat: "Teologia historii u św. Bonawentury".
Po wykładaniu teologii dogmatycznej i fundamentalnej w Wyższej Szkole Filozofii i Teologii we Freisingu kontynuował działalność dydaktyczną w Bonn w latach 1959-1963, w Monachium w latach 1963-1966 i w Tybindze w latach 1966-1969. W tym ostatnim roku został profesorem dogmatyki i historii dogmatów na uniwersytecie w Ratyzbonie, gdzie pełnił również funkcję prorektora.
Ekspert w Radzie
W latach 1962-1965 wniósł wkład w prace Soboru Watykańskiego II jako "ekspert". Uczestniczył w Soborze jako teolog konsultant kardynała Josepha Fringsa, arcybiskupa Kolonii. Benedykt XVI opowiadał, jak przypadkowo trafił do udziału w Soborze. Kiedy był profesorem na Uniwersytecie w Bonn, kardynał Joseph Frings poprosił go o przygotowanie tekstu wykładu, który miał wygłosić w Genui. Niedługo potem Jan XXIII wezwał do Rzymu kardynała Fringsa. Ci ostatni obawiali się najgorszego. Papież jednak objął go i powiedział: "Dziękuję, Wasza Eminencjo; powiedziałeś to, co chciałem powiedzieć, ale nie mogłem znaleźć słów". I tak się stało, że kardynał Frings zaprosił profesora Ratzingera, aby pojechał z nim na Sobór jako jego osobisty asystent.
Wkład Josepha Ratzingera w dokumenty soborowe dotyczące liturgii i słowa Bożego był kluczowy. Jego intensywna działalność naukowa doprowadzi później do objęcia ważnych stanowisk w służbie Konferencji Episkopatu Niemiec i Międzynarodowej Komisji Teologicznej.
Z biegiem lat, w wyniku prestiżu jako teologa i pracy na czele Kongregacji Nauki Wiary, Ratzinger otrzymał liczne doktoraty honoris causa: z Kolegium św. Tomasza w St. Paul (Minnesota, USA) w 1984 r.; z Katolickiego Uniwersytetu w Eichstätt (Niemcy) w 1985 r.; z Katolickiego Uniwersytetu w Limie (Peru) w 1986 r.; z Katolickiego Uniwersytetu im. Paul (Minnesota, USA) w 1984 r.; Katolicki Uniwersytet w Eichstätt (Niemcy) w 1985 r.; Katolicki Uniwersytet w Limie (Peru) w 1986 r.; Katolicki Uniwersytet Lubelski (Polska) w 1988 r.; Uniwersytet Nawarry (Pampeluna, Hiszpania) w 1998 r.; Wolny Uniwersytet Maryi Wniebowziętej (LUMSA) (Rzym) w 1999 r.; Wydział Teologiczny Uniwersytetu Wrocławskiego (Polska) w 2000 r.
Niektórzy twierdzą, że Ratzinger miał początkowo liberalną fazę jako teolog, ale pod koniec lat 60. odsunął się od mniej bezpiecznych prądów teologicznych. Wraz z Hansem Ursem von Balthasarem, Henri de Lubac i innymi wielkimi teologami założył w 1972 roku czasopismo teologiczne "Communio.
Biskup Monachium i kardynał
25 marca 1977 r. Paweł VI mianował go arcybiskupem Monachium i Freisingu. Był to koniec 18-letniego okresu pracy jako profesor na jednych z najlepszych niemieckich uniwersytetów publicznych.
Kiedy 28 maja otrzymał święcenia biskupie, stał się pierwszym od 80 lat księdzem diecezjalnym, który objął rządy duszpasterskie w wielkiej archidiecezji bawarskiej. Jako swoje motto biskupie wybrał "Współpracownik prawdy".To jest klucz do interpretacji służby Ratzingera w Kościele w różnych jego obliczach w służbie prawdy. Oto jak sam to wyjaśnił: "Z jednej strony wydawało mi się, że wyraża ona związek między moim poprzednim zadaniem jako nauczyciela a moją nową misją. Choć w różny sposób, to jednak stawką było i jest podążanie za prawdą, bycie na jej usługach. A z drugiej strony wybrałem to hasło, ponieważ w dzisiejszym świecie temat prawdy jest niemal całkowicie przemilczany; przedstawia się go jako coś zbyt wielkiego dla człowieka, a przecież jeśli brakuje prawdy, wszystko się kruszy".
Na konsystorzu 27 czerwca 1977 r. papież Paweł VI kreował młodego arcybiskupa Monachium (wówczas 50-letniego) kardynałem z tytułem Matki Bożej Pocieszenia w Tiburtino.
W 1978 roku Ratzinger wziął udział w swoim pierwszym konklawe: tym, które 26 sierpnia wybrało Jana Pawła I. W październiku tego samego roku wziął również udział w konklawe, które wybrało Jana Pawła II.
Później, jesienią 1980 r. został sprawozdawcą V Zwyczajnego Zgromadzenia Ogólnego Synodu Biskupów na temat: "Misja rodziny chrześcijańskiej w świecie współczesnym", a w 1983 r. delegowanym przewodniczącym VI Zwyczajnego Zgromadzenia Ogólnego na temat: "Pojednanie i pokuta w misji Kościoła".
Prefekt Świętego Oficjum
Życie Josepha Ratzingera przybrało nowy i ostateczny obrót 25 listopada 1981 roku, kiedy to Jan Paweł II wezwał go do Rzymu, aby postawić go na czele Kongregacji Nauki Wiary, Papieskiej Komisji Biblijnej i Międzynarodowej Komisji Teologicznej. Pracował tam, w doskonałej harmonii z polskim papieżem, przez ponad 23 lata.
Jan Paweł II nigdy nie chciał się obejść bez tej uprzywilejowanej głowy teologicznej. Kardynał Ratzinger stał się jego głównym i najwierniejszym współpracownikiem, zwłaszcza gdy chodziło o rozwiązywanie najtrudniejszych kwestii doktrynalnych, takich jak np. odpowiedź na tzw. teologie wyzwolenia czy postawienie go na czele Komisji przygotowującej Katechizm Kościoła Katolickiego.
5 kwietnia 1993 roku Jan Paweł II wyniósł kardynała Ratzingera do rzędu biskupów, a 30 listopada 2002 roku zatwierdził jego wybór na dziekana Kolegium Kardynalskiego, czyniąc go tym samym nadzorcą wyboru przyszłego papieża.
Po śmierci Jana Pawła II 2 kwietnia 2005 r., Ratzinger spodziewał się, że wraz z końcem konklawe zakończy się również jego bezpośrednia posługa przy Stolicy Apostolskiej. Jednak Duch Święty miał wobec niego inne plany.
Papież teolog
Pontyfikat Benedykta XVI nie miał nawet ośmiu lat. Przybycie Josepha Ratzingera na Stolicę Piotrową niewątpliwie zbiegło się z początkiem jednego z najtrudniejszych okresów dla Kościoła katolickiego: poważny problem nadużyć seksualnych ze strony duchownych i zakonników, globalna niestabilność gospodarcza i zmiana paradygmatu społecznego niewątpliwie wyznaczyły linię pontyfikatu i jego zaskakującej rezygnacji.
Jako duszpasterz, katechezy bawarskiego papieża stanowią niezwykły zbiór przystępnej i precyzyjnej formacji katechetycznej. Jego komentarze do takich postaci jak św. Paweł i Ojcowie Kościoła, czy odkrywanie mężczyzn i kobiet niekiedy nieznanych zdecydowanej większości wiernych, czynią z tych rozmów skarbnicę wiary i formacji chrześcijańskiej.
Na szczególną uwagę zasługuje jego trylogia Jezus z Nazaretuktórego pierwszy tom ukazał się w kwietniu 2007 roku, drugi w marcu 2011 roku, a trzeci w listopadzie 2012 roku, odniósł światowy sukces wydawniczy. W tych książkach papież z wielką głębią i gruntowną znajomością wiary i tradycji rozpakowuje postać Chrystusa, stawiając ją w doskonałym dialogu ze współczesnym człowiekiem.
Jego encykliki "Deus Caritas est, "Spe Salvi y "Caritas in Veritate stanowią szkielet Magisterium papieskie Josepha Ratzingera. Obok nich znajdują się jego liczne listy i prywatne przesłania, które papież kierował do dyplomatów, młodzieży, ruchów kościelnych i nowych wspólnot, Kurii Rzymskiej i innych podmiotów na całym świecie.
Jako papież Benedykt XVI zmierzył się z głównymi problemami Kościoła. Do najbardziej znaczących należały jego wysiłki mające na celu wydobycie na światło dzienne przypadków nadużyć seksualnych w Kościele, spotkanie z ofiarami i ustanowienie instrukcji dla wszystkich Konferencji Episkopatu, aby te przypadki się nie powtarzały. Kontynuował tym samym drogę zapoczątkowaną przez swojego poprzednika, którego starania o wykorzenienie takich zachowań w Kościele trwają do dziś.
To również za jego pontyfikatu rozpoczęła się reforma systemu finansowego Watykanu, mająca na celu dostosowanie go do międzynarodowych standardów przejrzystości.
Papież Benedykt XVI był znany z dialogu z religiami niechrześcijańskimi oraz z licznych podróży po świecie. Benedykt XVI dokonał 24. podróże apostolskieOd jego pierwszej wizyty w Kolonii na XX Światowym Dniu Młodzieży w sierpniu 2005 r., po podróż do Libanu we wrześniu 2012 r. Benedykt XVI odwiedził wszystkie kontynenty, zatrzymując się m.in. w Turcji, Brazylii, Stanach Zjednoczonych, Sydney, Kamerunie i Angoli, Jordanii, Beninie, Meksyku i na Kubie, a także odbywając inne podróże po Europie: do Polski, Hiszpanii, Austrii, Francji, Czech, na Maltę, do Portugalii, na Cypr, do Wielkiej Brytanii, Chorwacji i oczywiście do swojej ojczyzny - Niemiec.
W grudniu 2012 roku Benedykt XVI zainaugurował, swoim pierwszym tweetem, konto @pontifex na tym portalu społecznościowym. Obecnie oficjalne konto papieża ma ponad 53 mln followersów i jest pisane w 9 językach.
Skala wewnętrznych i zewnętrznych problemów Kościoła oraz świadomość jego kruchego zdrowia sprawiły, że 11 lutego 2013 roku papież Benedykt XVI ogłosił niespodziewanie swoją rezygnację, powołując się na "brak sił". Nie było dymisji papieskiej od czasu, gdy Celestyn V, zmęczony niesnaskami, ustąpił ze steru okrętu Piotrowego w 1294 roku. Sam Benedykt XVI odwiedził grób tego papieża w L'Aquili. Rezygnacja papieska nabrała mocy 28 lutego tego samego roku.
Po wyborze Jorge Mario Bergoglio na następcę głowy Kościoła katolickiego Joseph Ratzinger został papieżem emerytem i objął rezydencję w klasztorze Mater Ecclesiae na terytorium Watykanu.
Ostatnie lata
Od czasu rezygnacji z papiestwa Benedykt XVI pozostaje w cieniu, bez wielu publicznych wystąpień i publikacji. Przy większości okazji udostępniono jego wizerunki dzięki częstym wizytom papieża Franciszka z gratulacjami z okazji ważnych świąt chrześcijańskich lub osobistych rocznic. W kwietniu 2014 roku wziął udział w uroczystościach kanonizacyjnych Jana XXIII i Jana Pawła II, a później w beatyfikacji Pawła VI. Uczestniczył także w niektórych publicznych konsystorzach kardynałów oraz otworzył Drzwi Święte w roku jubileuszowym 2015.
W 2016 r. wydał książkę wywiad, który napisał z dziennikarzem Peterem Seewaldem, w którym dokonuje podsumowania swojego pontyfikatu i porusza takie tematy jak młodzieńcze stanowisko wobec encykliki Humanae vitae, relacje z teologiem Hans Küng i inne tematy z jego życia osobistego.
W czerwcu 2020 r. odbył pięciodniową podróż do Ratyzbony, by odwiedzić ciężko chorego brata, Georga Ratzingera, który zmarł kilka dni później. Była to jedyna podróż papieża emeryta poza Watykan po ustąpieniu z urzędu.
We wczesnych godzinach rannych 31 grudnia 2022 roku Biuro Prasowe Stolicy Apostolskiej poinformowało o śmierci papieża emeryta: "Z żalem informuję, że papież emeryt Benedykt XVI zmarł dziś o godz. 9:34 w klasztorze Mater Ecclesiae w Watykanie.", czytamy w notatce.
