Gdyby Karol Wojtyła nie został papieżem, ta książka byłaby zupełnie nieznana. Można powiedzieć, że należy do mniejszego gatunku. Nie jest to ani esej, ani zbiór medytacji. Jest to zarys lub przewodnik dla grup roboczych synodu diecezjalnego w celu realizacji postanowień Soboru Watykańskiego II w Krakowie. Nie jest to jednak prosty zarys, ale długi tekst, pełen cytatów z Rady i niekiedy rozwlekłych i niełatwych komentarzy. 

Wszystko to może wydawać się umniejszać jej zainteresowanie. I więcej "negatywnych" rzeczy można by powiedzieć. Na przykład prawdopodobnie nie został on napisany w całości przez samego Karola Wojtyłę, ale z jego współpracownikami, którzy przygotowywali synod. Arcybiskup był zbyt zajęty, by napisać tak długi i rozwlekły dokument (choć wiedział wiele o soborze i pracował nad nim). 

Kontekst książki

Był rok 1971. Od zakończenia Soboru Watykańskiego II minęło już sześć lat, pojawiło się wiele interpretacji i nie wszystkie wysiłki zmierzające do jego realizacji były owocne. Kościół w Polsce nie chciał cierpieć ani tego, co widział w Kościołach Europy Zachodniej, ani tego, co spotkało inne siostrzane Kościoły na Wschodzie z powodu szaleństw rządów komunistycznych. Było to niezbędne, aby pozostać żywym i wzrastać jako Kościół od korzeni, a ostatecznie od wiary. Kardynał Prymas Stefan Wyszyński rozpoczął nowennę lat, od 1957 do 1966, dla przygotowania tysiąclecia Kościoła w Polsce, opierając się głównie na tradycyjnej pobożności. I bardzo wzmocnił praktykę chrześcijańską, pomimo podstępnej opozycji komunistycznej.  

Arcybiskup Wojtyła pomyślał o innym procesie: teraz przyszedł czas na odnowienie wiary przez podjęcie treści soborowych. Diecezja przygotowywała się do obchodów dziewiątej rocznicy swojego narodowego świętego, św. Stanisława. W latach 1072-1079 był biskupem krakowskim. Wojtyła postanowił, że w latach 1972-1979 (siedem lat synodu!) odbędzie się synod pastoralny poświęcony studiom nad Soborem. Uczestniczyły w niej tysiące ludzi w setkach grup, a zakończyć ją miał sam Karol Wojtyła 8 czerwca 1979 roku, gdy był już Janem Pawłem II. Z pewnością żadna inna część Kościoła katolickiego nie medytowała tak intensywnie nad realizacją postanowień Soboru Watykańskiego II. Należy to podkreślić.

Według zeznań jego współpracowników (wspomnianych przez Weigla w jego biografii), pomysł dojrzewał od lat. Powiedziano mu, że nie można tego zrobić, bo nie ma kanału prawnego dla synodu diecezjalnego. Przekonywał jednak, że będzie to synod "pastoralny", a nie prawny; nie po to, by decydować o środkach kanonicznych, ale by uwrażliwiać i odnawiać życie chrześcijańskie.

Miał bardzo jasne pojęcie o tekstach Rady, ponieważ intensywnie uczestniczył w ich opracowywaniu. Ponadto w czasie trwania Rady wygłosił wiele wykładów oraz napisał kroniki i artykuły. Miał mnóstwo przygotowanych materiałów, notatek i pomysłów. Być może nie napisał wszystkich długich serii tekstów i komentarzy, które zawiera ta książka. Ale jest jasne, że ogólne podejście, wstępy i wnioski oraz wiele "umysłów" lub rozwinięć, które mają jednoznacznie jego styl, są jego. Zobaczymy. 

Zainteresowanie książką 

Dlatego ten tekst, który na pierwszy rzut oka może wydawać się drugorzędny, jest w rzeczywistości bardzo istotny. Istnieje opatrznościowy związek między odpowiedzialnością biskupa, który czuje się w obowiązku dogłębnego podjęcia soborowej doktryny dla odnowy swojego Kościoła w Krakowie, a papieżem, który będzie kierował Kościołem po Pawle VI. Papież, który od początku był nieklasyfikowalny i przezwyciężył posoborowe spory między progresywizmem a tradycjonalizmem, bo miał jasne pojęcie o wartości Soboru i jego wpisaniu w tradycję Kościoła. A wszystko to przychodziło mu naturalnie, ponieważ żył tym: był aktywnym uczestnikiem Soboru i przekonanym "aplikatorem" w swojej diecezji, jeśli to określenie jest ważne, z jasnym rozeznaniem. 

A to, że był tak mocno skoncentrowany na tych podstawach, pomogło skupić się całemu Kościołowi, kiedy został wybrany na papieża: większość spokojnie i radośnie skupiła się w centrum, a skrajności stały się marginalne. Łaska Boża. To wszystko mogło być inaczej, bardziej bolesne. W rzeczywistości przed jego przybyciem bardzo trudno było przewidzieć, jak zakończy się okres posoborowy; podobnie jak bardzo trudno było przewidzieć, jak zakończy się komunizm w krajach Europy Wschodniej.

Sumienie biskupa

Przede wszystkim w książce przejawia się osobiste zaangażowanie biskupa Wojtyły w Sobór jako objawienie się Ducha Świętego. Odzwierciedla to wielokrotnie w prologu, w zakończeniu i w innych miejscach: "Biskupi [...] są szczególnie zobowiązani do świadomości długu zaciągniętego 'ze słowem Ducha Świętego', ponieważ byli tam po to, aby przełożyć na język ludzki słowo Boże". (Odnowa u źródłaBAC, Madrid 1982, s.4). "Biskup, autentyczny świadek Soboru, jest tym, który zna jego 'tajemnicę', dlatego ponosi główną odpowiedzialność za wprowadzenie i wtajemniczenie w rzeczywistość samego Soboru". (p. 5). "Podejmując się tej pracy, autor pragnął w pewien sposób spłacić swój dług wobec Soboru Watykańskiego II. Teraz spłacić dług wobec Rady oznacza wprowadzić ją w życie". (p. 335). Jest to kwestia wiary, a nie praktyki czy polityki kościelnej. 

Metoda

Dlatego trzeba ją przeżywać jako zaproszenie do "wzbogacenia wiary", o większą świadomość. Ta myśl przewija się przez całą książkę i leży u podstaw "metody" Synodu: wzbogacić wiarę to przyjąć ją w pełni jako odpowiedź na Boga.

Jednocześnie ta w pełni przyjęta wiara domaga się i rodzi określone postawy. Daje to początek trzyczęściowej strukturze książki i przejawia cechę głębokiej myśli Karola Wojtyły. 

Z osobistej historii biskup Wojtyła miał żywe wyobrażenie o roli prawdy w psychologii człowieka, a znajomość fenomenologii pomogła mu je wyrazić. Esej filozoficzny Osoba i działanieKsiążka, wydana w 1969 roku, trzy lata wcześniej, jest głęboką medytacją nad tym, jak sumienie ludzkie buduje człowieka, gdy idzie za prawdą. Do wszelkiego rodzaju prawdy: do prawdy teoretycznej, dzięki której poznajemy świat; do prawdy praktycznej, o tym jak powinniśmy postępować w każdym przypadku; a także do prawdy wiary, która jest przewodnikiem dla naszego życia. Fenomenologia nauczyła go (zwłaszcza Von Hildebranda), że każda świadomie przyjęta prawda wytwarza postawy, czyli sposób sytuowania się. Jeśli wierzę, że Bóg jest Ojcem, to spontanicznie wytworzy się we mnie postawa synowskiego zaufania wobec Niego. Jeśli nie, to znaczy, że ta prawda nie została w pełni przyjęta jako taka. Jeśli naprawdę wierzę i przyjmuję, że celem człowieka jest miłość bliźniego, to wytworzy to we mnie sposób sytuowania siebie. Jeśli jej nie wytwarza, to znaczy, że przyjąłem ją tylko powierzchownie, jako konwencję lub kliszę.

Taka jest metoda książki i Synodu. Biskup Wojtyła jest przekonany, że konieczna jest odnowa wiary poprzez czerpanie z nauczania soborowego i włączanie go w całą tradycję Kościoła. W ten sposób niemal spontanicznie rozwiną się postawy chrześcijańskie, których Duch chce dziś w swoim Kościele: zmiany w sposobie sytuowania się i stawiania czoła osobistemu życiu i historii. To jest inicjacja, do której chce doprowadzić w swojej diecezji. 

Trzy części książki

W związku z tym książka składa się z trzech części. Rodzaj prezentacji, w której wyjaśnia, że chodzi o odpowiedź Bogu, że jest to ubogacanie wiary i że tą wiarą żyje się ze świadomością Kościoła, który m.in. przyjmuje Sobór jako działanie Ducha Świętego. I o ewangelizacyjnym dialogu ze światem. Prezentacja ta nosi nazwę "Fundamentalne znaczenie inicjacji soborowej"..

Po niej następuje uporządkowana refleksja nad wielkimi tajemnicami wiary, ilustrowana tekstami z Soboru. A płomień "formacja sumienia".. Jest to świadomość stworzenia i zbawczego objawienia Trójcy Świętej oraz odkupienia w Chrystusie, z Maryją. I o "uczestnictwie" (ważny termin) w życiu Kościoła jako ludu Bożego. 

Trzecia część nosi nazwę "Kreowanie postaw".: "Ubogacenie wiary wyraża się w każdej osobie i wspólnocie poprzez świadomość postawy. Dlatego [...] przygotowujemy się teraz do pójścia dalej, przyglądając się aspektowi postaw, poprzez które musi się wyrażać "soborowe" wzbogacenie wiary". (p. 163).

Konkluduje: "Niniejsze opracowanie poświęciliśmy analizie nauczania Vaticanum II z punktu widzenia kształtowania sumienia i postaw współczesnego chrześcijanina [...]. Jest to proces 'wtajemniczenia', poprzez który soborowe sumienie Kościoła musi stać się udziałem wszystkich". (p. 337)

Credo a formacja sumienia 

Ciekawe jest to, że druga część nie jest uporządkowanym przeglądem dokumentów soborowych, ale przeglądem tajemnic wiary, czerpiącym z oświecenia soborowego (na które tylko się powołuje). Bp Wojtyła wyjaśnia, że Sobór był przede wszystkim eklezjologiczny i skupił się na ostatniej części Credo: na Kościele: "Kościelny, kim jesteś? e "Kościele, co masz do powiedzenia światu?".. Aby jednak odnowić wiarę, trzeba ją kontemplować w całości, a to jest również naturalna droga do wprowadzenia nauki soborowej do tradycji Kościoła. Dlatego przechodzi przez wielkie tajemnice: Stworzenie, Trójca Święta, Odkupienie....

"Trzeba podporządkować to, co ogłosił Vaticanum II, zasadzie integracji wiary [...]. Rzeczywiście, Sobór Watykański II, który w sposób szczególny zajmował się prawdą o Kościele [...], przyszedł po wielu innych soborach, które w sposób szczególny zajmowały się tymi prawdami wiary, które wyznajemy w Credo przed prawdą o Kościele". (p. 30). "Nie jest to mechaniczne dodawanie tekstów Magisterium [...] jest to spójność organiczna; [...] odczytujemy na nowo magisterium ostatniego Soboru w całym poprzednim magisterium Kościoła". (p. 31). "Całe Credo odbija się w sumieniu Kościoła i jednocześnie sumienie Kościoła rozciąga się na całe Credo". (p. 32).

 Wiara i postawy

Trzecia część również ma swój własny zarys. Zajmuje się postawami generowanymi przez wiarę. Już w pierwszej części dał bogatą i głęboką wizję wiary jako odpowiedzi na Boga, zauważając, że wiara chrześcijańska ma charakter świadczący (apostolski) i eklezjalny: jest przeżywana przez "uczestnictwo" w życiu i misji Kościoła. 

Teraz, w sposób naturalny i głęboki, nacisk położony jest na "misję". Objawienie chrześcijańskie i zbawienie wynikają z "misji" Osób Boskich, co jest klasycznym i pięknym tematem traktatu o Trójcy Świętej: Ojciec objawia się, a Syn i Duch Święty są posłani jako dzieło objawienia i odkupienia. Misja ta wyraża się i przedłuża w misji Kościoła, a także w misji każdego chrześcijanina. Przyjęcie wiary to wejście w tę historyczną i trynitarną misję objawienia i zbawienia.

Aby to wyartykułować, i to w dość oryginalny sposób, wybiera trzy munusChrześcijanin jest wstawiony w Chrystusa. Chrześcijanin jest wstawiony w Chrystusa, dlatego postawy rozwijane wraz z wiarą mają związek z Jego potrójnym munusUrząd kapłański, urząd proroczy (świadka) i urząd realny, który - jak wyjaśnia Wojtyła - jest "fundament moralności chrześcijańskiej".Jak żyć jako chrześcijanin w świecie.

Dopełnieniem tego są trzy kolejne postawy, które są już implikowane w tym wszystkim, co zostało powiedziane: postawa ekumeniczna, postawa apostolska i postawa budowania Kościoła jako wspólnoty czy komunii. Szczególnie głęboki jest rozwój ekumeniczny. A konkluzja dotycząca życia Kościoła, choć o tym nie wspomina, nie może zapomnieć, że w Polsce chodzi o przetrwanie. Tylko autentyczny i zjednoczony Kościół może przetrwać. Niewątpliwie nie jest to kwestia okoliczności. Kościół jest właśnie taki. Ale w trudnych czasach jej życie jeszcze bardziej zależy od jej autentyczności. Nie chodzi o to, by przetrwać oszukując lub w zły sposób.

Wszystko to "będzie miał na sobie", gdy 16 października 1978 r., po sześciu latach synodu diecezjalnego w Krakowie, zostanie wybrany papieżem, przyjmując ducha i literę Soboru Watykańskiego II.

Poczucie, że wszystko w Kościele musi się posypać, było pierwszą rzeczą, która przerwała to zdanie w przemówieniu inaugurującym pontyfikat: "Nie lękajcie się, otwórzcie drzwi Chrystusowi". (22-X-1978). Wezwanie to nie zostało wówczas powszechnie zauważone ani zrozumiane, ale okazało się punktem zwrotnym w tendencji spadkowej epoki posoborowej i otworzyło horyzont nadziei i młodości, który miał się rozwijać przez następne 26 lat pontyfikatu. Fraza ta miała stać się mottem pontyfikatu, co podkreśla hymn Non abbiate paura, które Marco Frisina skomponował na beatyfikację.

Tymi słowami, nieco uroczystymi i poetyckimi, jak lubił, Jan Paweł II zwrócił się przede wszystkim do systemów politycznych i gospodarczych, zwłaszcza społeczeństw marksistowskich, ale także liberalnych, prosząc o przyjęcie orędzia Chrystusa. Taki był program pontyfikatu: nie bać się proponować wszystkim ludziom zbawienia Chrystusa, Ewangelii. Jasno określić jego wartość, a tym samym misję Kościoła, jego siłę i uzasadnienie we współczesnym świecie. Było to także uzasadnienie jego własnej misji w świecie, misji papieża, który nie jest tylko czcigodną pozostałością po minionych epokach, przyciągającą turystów do Rzymu, jak Muzea Watykańskie czy Forum Romanum. Jan Paweł II czuł, że ma misję, misję Kościoła z jego przesłaniem dla wszystkich narodów, z odnową i pilnością, jaką dał mu Sobór Watykański II. Towarzyszyło mu przekonanie i zdrowie, które podkreślały jego propozycję. Później stracił zdrowie, ale nie stracił przekonania.

Jan Paweł II został wybrany na papieża 15 października 1978 roku, w wieku 58 lat. Był w kwiecie wieku, silny, sympatyczny i zdecydowany. Pochodził z Polski, która była wtedy w dużej mierze oddzielona od reszty Europy żelazną kurtyną oraz pod wyraźną i surową władzą komunistyczną. Być może dlatego nie znalazł się na liście "papabili". Pamiętam, że kiedy kardynał Felici wymawiał swoje nazwisko na placu św. Piotra, nikt nie wiedział, kim jest, a jego zdjęcia nie było w gazetach. Co więcej, jak próbował wymawiać Wojtyłę z polskim akcentem, z zakratowanym "l" będącym "u", nazwisko nie było rozpoznawalne w listach. Obok mnie ktoś skomentował, że to musi być Suahili i przeszukał afrykańskie kardynały. Wybory były totalnym zaskoczeniem i każdy kolejny krok był nowym zaskoczeniem: gesty, tematy, styl, propozycje. Przez prawie 26 lat nie zatrzymywał się i nie pozwalał się zatrzymać. 

Kim był

Choć nie należał do faworytów, był znany kardynałom elektorom i niektórzy zwrócili na niego uwagę. Zabłysnął na niedawnym synodzie na temat ewangelizacji i katechezy. Pomagał w opracowaniu encykliki Humanae vitaePapież Paweł VI (1968), i bronił go na różnych konferencjach na całym świecie. A Ćwiczenia duchowe głosił Pawłowi VI niedługo wcześniej (1975). Mówi się o jego promocji przez ówczesnego kardynała Wiednia, Franza Königa.

Z pewnością miał ciekawy profil. Brał udział w tworzeniu Gaudium et spes Soboru Watykańskiego II (1962-1964), mimo że był jednym z najmłodszych biskupów. Miał silne zaplecze i skłonności intelektualne, był profesorem etyki w Lublinie, promował kilka czasopism myśli chrześcijańskiej i personalistycznej. Ale był też duszpasterzem w trudnej sytuacji, promował duszpasterstwo w Krakowie pośród komunistycznego reżimu. Wtajemniczeni wiedzieli o jego interwencji w trudnych sprawach Kościoła w Rzymie. Wiedział, jak poruszać się w miejscach publicznych. W ogóle nie był nieśmiały. Ponadto posiadał naturalne dary współczucia, stanowczości i zdolności do dialogu. Miał zadziwiającą zdolność do języków. Potrafił rozmawiać po francusku, angielsku, niemiecku, hiszpańsku i włosku, oprócz rodzimego języka polskiego. A on to uwielbiał. 

Długi i intensywny pontyfikat

Od początku zaskakiwał stylem i inicjatywą. Styl pochodził z jego wnętrza. Papieże zmieniają swoje imię, aby wyrazić nowy status, który uzyskują. Karol Wojtyła zmienił imię, ale podjął się swojej misji, nie przestając być sobą. Wręcz przeciwnie, był pewien - pisał to - że został wybrany, aby rozwijać to, co było w nim. Jaki papież odważyłby się napisać tak osobiste książki o swoim życiu i myśli jak: Przekroczenie progu nadziei; Dar i tajemnica; Wstawaj, idziemy; y Pamięć i tożsamośćw dodatku do wierszy? 

To nie były osobiste zdarzenia. Przeżył wiele skrzyżowań Kościoła w historii. Musiał żyć w totalitarnym reżimie nazistowskim i komunistycznym, musiał tłumaczyć młodym ludziom moralność Kościoła, zwłaszcza seksualną, musiał szukać dróg osobistego sumienia w uniwersyteckim nauczaniu etyki i moralności. Musiał też bronić Humanae vitaeSposób, w jaki implikował ideę seksualności i człowieka, chrześcijańską antropologię. 

Jego opanowanie, oparte na silnych przekonaniach i doświadczeniach wiary, okazało się niezwykle cenne w czasach niepewności. Wchodził we wszystkie trudne pytania, jedno po drugim, z cierpliwością i wytrwałością, która była naprawdę zdumiewająca i charakterystyczna dla jego charakteru. A jednocześnie z charakterystyczną łatwością. Nie był człowiekiem spiętym. Dawał sobie czas na studiowanie i na to, by sprawy były studiowane, a on sam lubił o nich dyskutować. To mogło je opóźnić, ale do portu przypłynęły jeden po drugim. Wystarczy pomyśleć o Katechizmie Kościoła Katolickiego. Kiedy ją zaproponowano, wielu uważało, że jest to zadanie niemożliwe do wykonania.

Nie bał się drażliwych kwestii. Stanął przed wieloma z nich, bardzo świadomy swojej misji. Zgromadził biskupów z krajów w trudnych czasach lub zgromadzeń w kłopotach. Interweniował w ważnych sprawach międzynarodowych i pomnażał aktywność dyplomatyczną Watykanu na rzecz pokoju i praw człowieka. Szło to w parze z dużą ilością inicjatyw doktrynalnych, ciągłymi podróżami i wizytami w parafiach Rzymu i diecezji włoskich. Bo był też biskupem Rzymu i prymasem Włoch.

Był wyraźnym protagonistą rozpadu komunizmu w Europie Wschodniej. Było to równie cudowne jak upadek murów Jerycha, ale wiązało się też ze świadomą i intensywną działalnością dyplomatyczną oraz silnym i wyraźnym wsparciem moralnym dla jego rodaków w unii. Solidarność. Wsparcie, które nie było emocjonalne i oportunistyczne, ale oparte na zasadach sprawiedliwości społecznej i godności człowieka. I zapracował na atak, który wyraźnie uczynił go współuczestnikiem krzyża.

Raz po raz głosił zasady moralne i ich praktyczne zastosowanie (obrona życia i rodziny, doktryna społeczna, zakaz wojny), niezależnie od tego, czy były one poprawne politycznie, czy nie. Zdecydowanie sprzeciwiła się wojnie w Zatoce Perskiej. Przeciwstawił się reżimom Sandinistów i Castro i ukierunkował teologię wyzwolenia. Kazał dokładnie zbadać sprawę Galileusza. Aby przygotować się na przełom tysiącleci, chciał oczyścić pamięć historyczną i prosił o przebaczenie za niepowodzenia Kościoła i grzechy chrześcijan. Chciał większej przejrzystości w sprawach watykańskich. Od początku promował dialog ekumeniczny z protestantami i prawosławnymi. I wykonał bezprecedensowe gesty wobec Żydów, których szczerze cenił, a także wobec przedstawicieli innych religii, których zgromadził na wspólnej modlitwie. 

Styl i sumienie

Tak samo jak jego nastrój, uderzające było jego opanowanie. Każdy sumienny autorytet czuje ciężar swojego urzędu. Dlatego on również musi zachować dystans. Jan Paweł II nigdy nie odpoczywał od swojego urzędu. Zawsze go nosił. Ćwiczył to dzień w dzień, na oczach całego świata. Regularnie gościł na porannej Mszy św. oraz przy swoim stole, śniadaniu, obiedzie i kolacji, a także na wielu audiencjach. Stale dążył do poznawania ludzi i często pomijał protokół, zupełnie naturalnie. Nie był człowiekiem kurii i nie pociągała go papierkowa robota. To powierzył swoim podwładnym. I tam, być może, pewne rzeczy prześlizgnęły się przez szczeliny.

Był przekonany, że jego misją jest przekazywanie Ewangelii jako tego, czym ona jest, czyli osobistego świadectwa, i że musi to robić razem z całym Kościołem. Stąd znaczenie podróży i spotkań, które na początku wydawały się anegdotyczne, a jednak są jednym z kluczy do pontyfikatu. Zgromadził miliony ludzi na modlitwie, słuchaniu Ewangelii czy sprawowaniu Eucharystii. Niektóre wiece były największymi, jakie kiedykolwiek odnotowano w historii ludzkości. Ale co ważniejsze, było to uprzywilejowane wykonywanie jego papieskiej posługi i przyniosło widoczny efekt jedności i odnowy w całym Kościele w trudnym czasie.

Na oczach wszystkich spełniła się zasada, że Eucharystia buduje Kościół. Po tak wielu podziałach i niepewnościach Kościół zgromadził się na wszystkich kontynentach wokół następcy Piotra, aby zamanifestować swoją wiarę, uczcić tajemnicę Chrystusa i zwiększyć swoją jedność w miłości. Wielu biskupów i księży odzyskało nadzieję, radość i chęć do pracy. Świadectwa są niezliczone, jak również dały początek fali powołań kapłańskich. 

Człowiek wiary

Dawał stałe i naturalne świadectwo pobożności i wiary. Wszyscy widzieli, że mówił z wiarą w doktrynę Kościoła, z wiarą także w dokumenty soborowe, w których widział drogę Kościoła, którą musiał podążać. Miał doktrynę, która dojrzewała dogłębnie, a jego intelektualny umysł był zatroskany, odkąd był profesorem uniwersyteckim, o nawiązanie ewangelizacyjnego dialogu ze współczesnym światem. Miał też doświadczenie duszpasterskie i wyraźną troskę o młodych ludzi i ich problemy. Stamtąd sumiennie rozwijał chrześcijańską doktrynę małżeńską i społeczną. I relacja między wiarą a rozumem.

Widziano go modlącego się nieustannie, rok po roku. Dotyczyło to zwłaszcza tych, którzy żyli blisko niego na różnych etapach jego życia, którzy pozostawili zgodne świadectwa i niezliczone anegdoty. Kiedy tak często widywali go w kaplicy w noce tych wyczerpujących podróży. Przede wszystkim Jan Paweł II rządził Kościołem przez modlitwę. Nie był zarządcą spraw kościelnych. Nie szukał skuteczności w urzędzie, ale w kaplicy. W Rzymie widziano go odprawiającego Eucharystię z intensywnością i skupieniem, prywatnie i publicznie. Widziały go miliony wiernych podczas jego podróży i w telewizji. Szczególnie w jego radosnych spotkaniach z setkami tysięcy młodych ludzi na całym świecie.

Widać też było, że z charakterystycznym dla siebie opanowaniem i świadomością wiary udaje się osobiście na fora międzynarodowe, a także na dialog z wielkimi autorytetami świata, by proponować wiarę Jezusa Chrystusa, z przekonaniem, że jest ona zbawieniem dla wszystkich ludzi i wszystkich kultur. Dostrzegano w nim sprzeciw wobec wszelkich wojen i wszelkiej przemocy, a także obronę życia ludzkiego od początku do końca oraz godności człowieka w każdych okolicznościach. Wszystko to było historią i zostało zrobione tak, aby wszyscy mogli to zobaczyć.

Pozostawił niezwykłą liczbę dokumentów, obejmujących wszystkie aspekty życia Kościoła. Pozostawił Katechizm, który jest kamieniem milowym w jego historii. I odnowiony Kodeks Prawa Kanonicznego. Pozostawił wiele świetlistych pism osobistych. A przede wszystkim osobisty odcisk człowieka wiary i modlitwy. I wypełnił misję, którą - jak sam uważał - przyjął z opatrznościowym sumieniem, by wejść z Kościołem w trzecie tysiąclecie, "przekraczając próg nadziei".