Warunki uczestnictwa zostaną ogłoszone dopiero we wrześniu, ale machina organizacyjna została już uruchomiona, aby zapewnić sukces wydarzenia o dużym zasięgu i wielkich oczekiwaniach. Zwłaszcza z historycznego i teologicznego punktu widzenia.
W dniach od 9 do 11 października na Papieskim Uniwersytecie Gregoriańskim odbędzie się konferencja "Nowe dokumenty pontyfikatu Piusa XII i ich znaczenie dla relacji żydowsko-chrześcijańskich". Inicjatywa ta, jak donoszą organizatorzy, "skupi się na tym, w jaki sposób archiwa te rzucają światło na historyczne i teologiczne kontrowersje związane z pontyfikatem Piusa XII". Papież Pius XII i Watykanu w okresie Holokaustu, a także o stosunkach żydowsko-chrześcijańskich na wielu poziomach: od niespecjalistów po osoby zajmujące stanowiska kierownicze w żydowskich i katolickich kręgach decyzyjnych i instytucjach".
Określenie prawdziwej wartości tych archiwów, szacowanych na co najmniej 16 milionów stron, zajmie "dziesięciolecia badań i analiz". Jednak "niektóre ważne odkrycia są gotowe do udostępnienia opinii publicznej".
Wydarzenie jest organizowane przez Fondazione Cdec z Mediolanu, Centrum Studiów Judaistycznych "Kardynał Bea" - Wydział Historii i Dziedzictwa Kulturowego Kościoła Gregoriańskiego, U.S. Holocaust Memorial Museum, Yad Vashem i Centrum Studiów Katolicko-Żydowskich na Uniwersytecie Saint Leo, przy wsparciu UCEI, Watykańskich Archiwów Apostolskich, Dykasterii ds. Kultury i Edukacji Stolicy Apostolskiej, Komisji ds. Stosunków Religijnych z Judaizmem Dykasterii ds. Promowania Jedności Chrześcijan, Departamentu Stanu USA, Ambasad USA i Izraela w Watykanie, Fundacji Studiów Religijnych Jana XXIII, Resilience i Amerykańskiego Komitetu Żydowskiego. Konferencja jest sponsorowana przez: UCEI - Związek Włoskich Gmin Żydowskich; Stolicę Apostolską - Watykańskie Archiwum Apostolskie, Dykasterię ds. Kultury i Edukacji, Komisję ds. Relacji Religijnych z Judaizmem Dykasterii ds. Promowania Jedności Chrześcijan; Departament Stanu USA, Biuro Specjalnego Wysłannika ds. Holokaustu; Ambasadę USA przy Stolicy Apostolskiej; Ambasadę Izraela przy Stolicy Apostolskiej; FSCIRE - Fundację Studiów Religijnych Jana XXIII; Odporność; AJC - Amerykański Komitet Żydowski.
Jak powszechnie wiadomo, papież Franciszek udostępnił miliony dokumentów związanych z pontyfikatem Piusa XII (1939-1958). Niektórzy twierdzą, że jest postacią kontrowersyjną: z jednej strony jako bohater uznanych działań na rzecz ochrony ofiar nazistowskiego faszyzmu, zwłaszcza w dramatycznych miesiącach okupacji Rzymu; z drugiej strony oskarżany o zbyt wiele "przemilczeń" w obliczu dramatycznych wiadomości, które docierały do Watykanu już w 1939 r. z terytoriów okupowanych przez Hitlera, począwszy od Polski. W 2020 r. Watykańskie Archiwum Apostolskie udostępniło naukowcom dokumenty z pontyfikatu Pius XII. Dzięki tej niezwykłej okazji badawczej możliwe jest teraz przeprowadzenie pełniejszej analizy i dokładniejszej interpretacji kluczowego fragmentu historii XX wieku.
W kontekście inicjatywy promowanej przez ISCOM w dniu 6 grudnia 2022 r. w sprawie prześladowań Żydów za pontyfikatu Piusa XII, historyk Johan Ickx (Archiwum Sekcji Stosunków z Państwami Sekretariatu Stanu) wyjaśnił decyzję papieża Franciszka o digitalizacji rejestru "Żydów": "Rejestr "Żydów" jest przydatny, aby nadać większy impuls badaniom historiograficznym i umożliwić rodzinom prześladowanych łatwiejsze odtworzenie losów ich krewnych, którzy szukali pomocy u Stolicy Apostolskiej podczas II wojny światowej".
Watykańskie rejestry "żydowskie"
"Rejestr żydowski jest nieco szczególny" - zauważył Ickx - "ponieważ zazwyczaj rejestry w naszych archiwach historycznych Sekretariatu Stanu wyróżniają się nazwą państwa, z którym Stolica Apostolska utrzymywała lub utrzymuje normalne stosunki dwustronne w danym okresie historycznym. Za pontyfikatu papieża Pacellego, około 1938 r., utworzono rejestr archiwalny z tą nazwą - "Żydzi" - tak jakby dla Stolicy Apostolskiej był to konkretny naród. Rejestr pozostawał otwarty do 1946 r., a następnie, wraz z zakończeniem II wojny światowej, został zamknięty".
Już w swojej książce "Pius XII i Żydzi" z 2021 r. Ickx wykazał gotowość Stolicy Apostolskiej do pomocy prześladowanym przez nazistowski faszyzm. Ale potem także jej niezdolność do tego, ponieważ Stolica Apostolska była często utrudniana: "Naziści byli wówczas obecni w połowie Europy i uniemożliwiali jakąkolwiek inicjatywę pomocową. Ale faszystowski reżim we Włoszech również prowadził prześladowania i dlatego często utrudniał działania ratunkowe Watykanu. Często nawet rządy krajowe nie współpracowały.
Jednym z najciekawszych dokumentów w książce jest list kardynała Gasparriego z 9 lutego 1916 r., w którym odpowiada on na prośbę Amerykańskiego Komitetu Żydowskiego w Nowym Jorku.
List, według Ickxa, zainspirowany właśnie przez Eugenio Pacellego, wówczas w Sekretariacie Stanu: "W tym przypadku amerykańscy Żydzi prosili Watykan o stanowisko papieża Benedykta XV w sprawie prześladowań rasowych, które rozpoczęły się już podczas pierwszej wojny światowej. Sekretarz stanu Gasparri odpowiedział tym tekstem, wyraźnie zezwalając na jego publikację. Gazety amerykańskich społeczności żydowskich odbiły się echem, opisując go z satysfakcją jako autentyczną "encyklikę". W tekście Żydzi są dosłownie zdefiniowani jako "bracia" i stwierdza się, że ich prawa muszą być chronione tak jak prawa "wszystkich narodów". Jest to pierwszy dokument w historii Kościoła katolickiego i Stolicy Apostolskiej, który wyraża tę zasadę. "Są to słowa, które - według Ickxa - znajdujemy w dokumencie Nostra Aetate Soboru Watykańskiego II, opublikowanym w 1965 roku. Są to dokładnie te zasady, które Pius XII stosował przez dziesięciolecia swojego pontyfikatu w obliczu wielkiego wyzwania nazizmu, a następnie komunizmu".
