Dziewięć miesięcy przed uroczystością Narodzenia Pańskiego Kościół obchodzi święto Zwiastowania Maryi. Artyści wszystkich czasów przedstawiali ją. Jego głównym źródłem ikonograficznym jest Ewangelia Łukasza (1, 26-38). Najstarsze przedstawienia znajdują się w katakumbach Rzymu, np. w malowidle na sklepieniu cubiculum z III-wiecznych katakumb Priscilli. Od V wieku motyw ten spotykany jest również wewnątrz kościołów.
W rzymskiej bazylice św. Marii Większej (432-440) Zwiastowanie jest pierwszą sceną po lewej stronie w łuku triumfalnym. Maryja jest przedstawiona jako Królowa. Ubrana w złotą cesarską suknię, siedzi na tronie. U jej boków uroczyście towarzyszą jej trzej aniołowie w białych szatach. Jej włosy są ozdobione drogocennymi perłami, a stopy spoczywają na suppedaneum. Te ceremonialno-kościelne szczegóły wyjaśnia decyzja Soboru Efeskiego (431) o określeniu jej jako Matki Bożej (Theotokos).
Dialog między Maryją a Gabrielem
Scena narodzin Chrystusa nie pojawia się w łuku triumfalnym bazyliki. Należy zatem przyjąć, że Zwiastowanie obejmuje tu Wcielenie. Ponad chmurami na niebie czwarty anioł ogłasza Maryi poczęcie. Dodatkowo można zauważyć białą gołębicę, która jest symbolem Ducha Świętego.
Maryja przygotowuje purpurową tkaninę na zasłonę świątyni, która jest przedstawiona syntetycznie po lewej stronie. Motyw tkania purpurowego welonu można prześledzić w legendarnych dodatkach dot. Protoewangelia Jakuba (PsJac 11, 1-3), z II w. Kolejnym źródłem są. Ewangelia pseudo-Mateusza (PsMt 9), z IX w. W pobożności ludowej i ikonografii motyw ten był rozpowszechniony, także do późnego średniowiecza, bo Legenda aurea (około 1264 r.) autorstwa Jacobusa de Voragine, który był szeroko czytany, otrzymał te dwa apokryficzne teksty.
Zwłaszcza w sztuce bizantyjskiej motyw purpurowej tkaniny był szeroko rozpowszechniony. W płaskorzeźbie z kości słoniowej przedstawiającej Zwiastowanie na krześle arcybiskupa Maksymiana (546-556 w Rawennie, Muzeum Arcybiskupie) Maryja siedzi na tronie o wysokim oparciu. Jej lewa ręka chwyta fioletowe wrzeciono. Jej prawa ręka wskazuje na Archanioła Gabriela, który ogłasza dobrą nowinę. Jak aniołyGabriel zwykle nosi laskę posłańca. W Rawennie sztab dowodzenia wyróżnia go jako "księcia milicji niebiańskiej" (Archistrategos). Głowa Maryi jest okryta welonem dziewicy (Maphorion).
W średniowieczu artyści przedstawiali dialog między Maryją a Gabrielem w większości przypadków z obiema postaciami stojącymi, podkreślając gesty rąk i spojrzenia. Również w iluminacji książek i rękopisów kompozycje preferowały postacie stojące. Na stronie Ewangelie Ottona III (ok. 1000, Akwizgran, Komora Skarbca Katedry) przedstawia Zwiastowanie w uroczystym i monumentalnym stylu (fol. 125r). Ręka Boga Ojca na szczycie okrągłego obrazu wskazuje na nadprzyrodzone działanie podczas Wcielenia Syna. Ten typ, z postaciami stojącymi, kontynuowany był w rzeźbie portali katedr gotyckich, jak w Chartres, Rheims, Amiens, Strasburgu, Bambergu, Fryburgu i Kolonii.
Duch Święty, sprawcza zasada Wcielenia, był dawniej przedstawiany symbolicznie jako gołębica wzdłuż promienia światła, jak na obrazie Carlo Crivelli (1486, Londyn), Galeria Narodowa) lub tuż nad twarzą Maryi, jak w latach 1480-1489 na obrazie Hansa Memlinga (Nowy Jork, Metropolitan Museum of Art).
Realizm narracyjny
W XV wieku pojawił się typ Zwiastowania, w którym Dzieciątko Chrystusowe ukazuje się w pełni ukształtowane. Na stronie Antependium ołtarza głównego katedry w Teramo (1433-1448, Nicola da Guardiagrele) przedstawia Jezusa jako bambino w rękach anioła, który ofiarowuje go Maryi. Z kolei w płaskorzeźbie tympanonu w kaplicy Dziewicy w Würzburgu (1430-1440) Jezus zstępuje do góry przez błyskawicę. Przypominając wąż, ten promień światła idzie od ust Boga Ojca do ucha Maryi, gdzie Duch Święty tchnie w Jej ucho dobrą nowinę (conceptio per aurem). W centralnej tabeli Tryptyk Mérode (1425-1435), autorstwa Roberta Campina (New York, Metropolitan Museum of Art), Dzieciątko Jezus pojawia się z małym krzyżem na ramionach.
Jakie znaczenie może mieć ta mała postać Chrystusa "lecącego" do Maryi? Na pierwszy rzut oka wydaje się, że mamy tu do czynienia z konfliktem z tradycją dogmatyczną. W Credo Kościół modli się także dzisiaj: "...mocą Ducha Świętego wcielił się w Maryję, Dziewicę". (et incarnatus est de Spiritu Sancto ex Maria Virgine). Przegląd bizantyjskiej i średniowiecznej ikonografii zachodniej pokazuje, że wspomnianych obrazów wcale nie należy uważać za "heretyckie". Z pomocą przychodzi przykład "zasypiania Maryi" (koimesis, dormitio) pokazuje, że dusza ludzka była przedstawiana w ówczesnej tradycji artystycznej jako mała postać. W przedstawieniach Zwiastowania "Dziecko" symbolizuje więc duszę stworzoną przez Boga, natomiast ciało Jezusa pochodzi wyłącznie od Maryi.
Miejsce Zwiastowania było przedstawiane jako konkretna przestrzeń od XV wieku. We Włoszech w latach 1452-1466 Piero della Francesca ustawił scenę w pałacu (Arezzo, San Francesco), a Fra Angelico w latach 1430-1432 w portyku (Madryt, Prado). Obie podkreślają też majestat i pokorę Maryi. Wcześni Flamandowie preferowali wnętrze kościoła, co uczynił Jan van Eyck w latach 1434-1436 (Washington, National Gallery of Art) lub współczesne wnętrze mieszczańskie, jak np. Rogier van der Weyden ok. 1455 r. w Tryptyku ołtarza św. Kolumby w Kolonii (Monachium, Alte Pinakothek). Narracyjny realizm tych obrazów miał na celu przyciągnięcie uwagi obserwatorów.
