Jordania, od podboju islamskiego do dnia dzisiejszegoZiemia Święta JezusaSyria: Raj utracony (I)Libia: jej historia, jej kultura
Część pierwsza: Rozdrobniony kraj
Stara włoska pieśń patriotyczna "Tripoli, bel suol d'amore", skomponowana w 1911 roku podczas wojny włosko-tureckiej, wychwala miasto Trypolis. TrypolisStolica Libii, jako kraina piękna i pasji, oczywiście świętuje heroiczny narodowy wyczyn zdobycia pierwszej kolonii w historii nowo zjednoczonych Włoch.
Teraźniejszość pokazuje nam jednak Trypolis, wraz z krajem, do którego należy, jako kraj przeżywający piekło wojny domowej, która wystawiła go na ciężką próbę i za której konsekwencje wciąż płacą wszyscy Libijczycy.
Libia, zarówno w epoce kolonialnej, jak i postkolonialnej, była swego rodzaju lustrem dla Włoch pod względem swoich słabości, ale także mocnych stron: od okrutnych represji wobec lokalnej opozycji wobec reżimu kolonialnego po duże firmy zajmujące się budową dróg i infrastruktury; od przymusowego exodusu włoskich osadników i libijskich Żydów wypędzonych przez Kaddafiego (i którzy napływali do Rzymu i Włoch zwłaszcza w latach 70.) po chwałę partnerstwa, które nie zawsze było przejrzyste z samym Kaddafim i pozostawiło wiele ciemnych plam (w tym niesławną masakrę w Ustica).
Kraj nigdy do końca zjednoczony
Nominalnie Libia jest jednym dużym krajem Afryki Północnej (zajmującym około 1,76 mln km²), graniczącym z Morzem Śródziemnym na północy i graniczącym z Egiptem na wschodzie, Sudanem i Czadem na południowym wschodzie, Nigrem na południowym zachodzie oraz Algierią i Tunezją na zachodzie. Pomimo rozległego terytorium, jego populacja wynosi zaledwie 7 milionów (szacunki z 2023 r.).
Jednak wojna domowa, która rozpoczęła się wraz z Arabską Wiosną w 2011 roku, a następnie obalenie dyktatora Kaddafiego ujawniło światu jego rozdrobniony charakter, zarówno pod względem geograficznym, jak i kulturowym.
Po jednej stronie znajduje się stolica, Trypolis, miasto liczące ponad 3 miliony mieszkańców. Pierwotnie założone przez Fenicjan pod nazwą Oyat, zostało później przemianowane na Oea przez Greków. Miasto to jest spadkobiercą Trypolisu z czasów rzymskich, który składał się z konfederacji trzech miast: Oea, Sabrata i Leptis Magna. Położony w północno-zachodniej części kraju, Trypolis nadaje swoją nazwę szerszemu regionowi znanemu jako Trypolitania, który obejmuje północno-zachodnią Libię i stał się głównym ośrodkiem gospodarczym i kulturalnym kraju.
Z drugiej strony, a raczej z drugiej strony, znajdujemy: Cyrenajkę, na wschodzie, z jej stolicą Benghazi (około 630.(około 630 000 mieszkańców w 2011 r.), region o silnych konotacjach plemiennych, związany również z bardziej konserwatywnym poglądem na islam, który zawsze domagał się większej autonomii, jeśli nie niezależności, od władzy centralnej, między innymi ze względu na bogactwo złóż ropy naftowej i gazu ziemnego; Fezzan, na południu, region głównie pustynny i słabo zaludniony (małe osady i oazy), z wyraźną obecnością grup etnicznych, takich jak Tuaregowie i Tebu, i kulturowo znacznie bliższy Afryce Subsaharyjskiej niż Maghrebowi, gdzie koncentruje się niesławny handel ludźmi do Europy.
Jednak pod względem religijnym populacja wydaje się bardziej zwarta: 97% Libijczyków deklaruje się jako muzułmanie (głównie sunnici, ale z mniejszościami ibadyci i sufi).
Trochę historii
Na stronie terytorium dzisiejszej Libii była zamieszkiwana od neolitu przez rdzennych mieszkańców, przodków dzisiejszych Berberów, którzy zajmowali się hodowlą zwierząt i uprawą zbóż. Niektóre z tych ludów (w szczególności Libu, stąd nazwa regionu) weszły w orbitę Egiptu i stały się poddanymi faraonów.
Fenicjanie z Tyru założyli kolonie na wybrzeżu Trypolitanii, w szczególności porty Leptis, Oea (Trypolis właściwy) i Sabrata, począwszy od VII wieku p.n.e.. Miasta te połączyły się w rodzaj sojuszu (później znanego jako Tripolis), a następnie znalazły się pod egidą Kartaginy (innej fenickiej kolonii, na terytorium dzisiejszej Tunezji). Z kolei na wschodzie, w dzisiejszej Cyrenajce, osiedlili się Grecy, zakładając Cyrenę, Arsinoe, Berenikę, Apollonię i Barce, które następnie utworzyły tak zwane Pentapolis Cyrenajskie. Z drugiej strony, w głębi regionu (a dokładniej w Fezzanie) rozwinęło się królestwo Garamantes, ludności mówiącej językiem berberyjskim.
Kiedy Aleksander Wielki podbił Egipt w latach 332-331 p.n.e., podbił również konfederację greckich miast Cyrenajki, która znalazła się pod panowaniem egipskich Ptolemeuszy, którzy założyli tam nowe miasto, Ptolemais.
Potem przyszła kolej na Rzymian, którzy najpierw zajęli Trypolitanię w 146 r. p.n.e. (po zniszczeniu Kartaginy), a następnie Cyrenajkę w 96 r. p.n.e., po konflikcie z Garamantami z Fezzanu. Jednak nawet tutaj zachowano wyraźne rozróżnienie między Trypolitanią a Cyrenajką. W rzeczywistości terytoria podbite przez Rzymian zostały następnie podzielone między prowincję Afryki (od Augusta "Africa Proconsularis", z toponimem Afryka pochodzącym prawdopodobnie od nazwy berberyjskiego plemienia Afrian, który obejmował, oprócz Trypolitanii, także obszary przybrzeżne Tunezji i wschodniej Algierii) oraz Kretę i Cyrenajkę (z Cyrenajką).
Leptis Magna, której imponujące ruiny zachowały się do dziś i która jest wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO (uznana za zagrożoną od 2016 r.), stała się w ten sposób jednym z trzech największych miast w całej Afryce Północnej, dając początek dynastii Sewerów (w Rzymie można podziwiać na Forum Romanum, w doskonałym stanie, łuk poświęcony cesarzowi Septymiuszowi Sewerowi, pochodzącemu z Leptis Magna).
Nadejście islamu i podbój osmański
W 430 r. terytoria dzisiejszej Libii zostały podbite przez Wandalów (Aryjczyków) Genseryka, co doprowadziło do upadku regionu.
Jednak w 533 r. terytorium to znalazło się pod panowaniem Cesarstwa Bizantyjskiego pod rządami Justyniana, odzyskując swój dawny dobrobyt, ale w latach 640-698 zostało przejęte przez wojska arabsko-islamskie i stało się częścią najpierw kalifatu Umajjadów, a następnie kalifatu Abbasydów, zanim od IX wieku znalazło się pod panowaniem Aghlabidów (pierwszej autonomicznej dynastii islamskiej pod kalifatem Abbasydów).
Różne rody zmieniały się aż do podboju osmańskiego (1517-1551). W XVIII wieku dynastia Paszy Karamanli rządziła "de facto" Trypolitanią, Cyrenajką i częścią Fezzanu (nominalnie nadal częścią Imperium Osmańskiego), zachęcając do piractwa i handlu niewolnikami, aż do bezpośredniej interwencji Porty w 1835 r. w celu przywrócenia suwerenności.
W międzyczasie bractwo sufickie ("tarīqa") Senussi (północnoafrykańskie nurty sufickie są późnym zjawiskiem sufizmu, formy islamskiego mistycyzmu, który na tym obszarze był bardziej przychylny synkretyzmowi religijnemu, nawet uświęcając niektóre lokalne postacie znane jako marabuci), założona przez Muḥammada al-Sanūsī w 1843 r., rozprzestrzeniła się wśród Beduinów Cyrenajki, z surową dyscypliną w sferze religijnej, ale jej wartości były bardziej pojednawcze z heterodoksyjnymi zwyczajami niż z islamem. Ta "tarīqa" rozwinęła się w XX wieku w ruch oporu przeciwko Francuzom i Włochom, kierowany przez takie postacie jak Omar al-Mukhtār. Pomimo oporu, Libia została ostatecznie zajęta (1912) przez Włochów, którym nie udało się spacyfikować wrogich plemion aż do lat trzydziestych XX wieku.
Włoski kolonializm i późniejsza niepodległość
Podczas włoskiej kampanii podboju (1911-12), będącej częścią wojny włosko-tureckiej, doszło do brutalnych represji i masakr miejscowej ludności. Libijski opór prowadzony przez Senussi trwał jednak do 1931 r., kiedy to Omar al-Mukhtār został schwytany i stracony przez Włochów.
Podczas faszystowskich rządów kolonialnych reżim promował, przede wszystkim dzięki słynnemu kondotierowi / wojewodzie i gubernatorowi kolonialnej Libii, Italo Balbo (którego popularność i umiejętności stworzyły prawdziwą rywalizację z samym Mussolinim, do tego stopnia, że Balbo zginął w podejrzanych okolicznościach, gdy jego samolot został zestrzelony w Libii przez włoski ogień przeciwlotniczy), Balbo sprzyjał osiedlaniu się dziesiątek tysięcy włoskich osadników, zachęcając do rolnictwa (w pasie przybrzeżnym) i budowy ogromnej sieci infrastruktury (w tym Via Balbia, nadmorskiej drogi o długości 1842 km, która do dziś łączy Trypolis z Cyreną). Balbo był również aktywny w rozwiązywaniu konfliktów z lokalną ludnością, zamykając, wbrew woli Mussoliniego, niektóre obozy koncentracyjne, do których deportowano setki ludzi pod zarzutem stawiania oporu rządom kolonialnym.
W 1939 r. Balbo założył również dziesięć wiosek dla Arabów libijskich i berberyjskich, z których każda posiadała własny meczet, szkołę, centrum społeczne (z salą gimnastyczną i kinem) oraz mały szpital, co było pierwszym takim przedsięwzięciem w północnoafrykańskim świecie arabskim.
Włoska imigracja do Libii ustała po 1941 roku, wraz z przystąpieniem Włoch do wojny, a kraj został zajęty przez aliantów w 1943 roku. Miejscowi Włosi i Żydzi, którzy początkowo tworzyli dużą społeczność, a później stali się obywatelami Włoch, zostali poddani pogromom i przemocy w okresie powojennym, czego kulminacją był masowy exodus całej tysiącletniej społeczności żydowskiej.
Po zakończeniu II wojny światowej i włoskiego kolonializmu, a także po okresie administracji nakazanej przez ONZ, Libia stała się niezależną monarchią w 1951 r. pod rządami dynastii Senusytów (króla Idrisa I). Kraj pozostawał w dużej mierze słabo rozwinięty aż do odkrycia ropy naftowej w 1959 r., co uczyniło go jednym z najbogatszych krajów w Afryce (stał się największym eksporterem ropy naftowej w Afryce i członkiem OPEC). Forma rządu była federalna do 1963 r., kiedy to władza została ponownie scentralizowana wokół Trypolisu.
Od Kaddafiego do wojny domowej
W 1969 r. zamach stanu przeprowadzony przez pułkownika Muammara Kaddafiego obalił króla Idrisa. Kaddafi ustanowił nowe państwo libijskie w oparciu o model oparty na islamskim socjalizmie oraz panarabskim i panafrykańskim nacjonalizmie, co zostało wyrażone w jego "Zielonej Księdze", opublikowanej w 1975 roku.
Praca podzielona jest na trzy części: pierwsza poświęcona jest demokracji bezpośredniej, z odrzuceniem partii i propozycją rządu mas za pośrednictwem komitetów ludowych; druga dotyczy gospodarki, opartej na trzeciej drodze (trzeci świat) między kapitalizmem a komunizmem, z bezpośrednią własnością pracowników; trzecia dotyczy modelu społecznego, który podkreśla rodzinę, plemię i wartości islamskie jako filary społeczności. W tekście Kaddafi nazywa to nowe państwo "Jamahiriya".
W rzeczywistości tak zachwalany model demokracji bezpośredniej natychmiast przekształcił się w kolejną dyktaturę. Podczas gdy Kaddafi przyniósł niewątpliwe korzyści ekonomiczne krajowi (i sobie) poprzez nacjonalizację zasobów ropy naftowej i przyjęcie surowej polityki wobec zachodniego imperializmu oraz dziesiątek tysięcy Włochów i Żydów wciąż przebywających w kraju (znacjonalizował wszystkie ich aktywa i masowo wydalił ich z kraju), to następnie zamknął wszystkie zagraniczne bazy i wspierał ruchy rewolucyjne i terrorystyczne, takie jak OWP.
Kulminacją napięć z Zachodem było embargo ONZ po zamachu bombowym w Lockerbie (1988). W 2000 r. Kaddafi próbował znormalizować stosunki międzynarodowe, rezygnując z programów mających na celu rozwój broni masowego rażenia i podpisując umowy o współpracy z kilkoma rządami zachodnimi, zwłaszcza z ówczesnym premierem Włoch Silvio Berlusconim.
W 2011 r. Libię ogarnęły jednak powstania Arabskiej Wiosny, które doprowadziły do upadku reżimu Kaddafiego w wyniku interwencji wojskowej NATO (pod silną presją Francji, która miała haniebny zamiar przejęcia od Włoch eksploatacji ogromnych złóż węglowodorów w tym kraju) i zabójstwa samego Kaddafiego. Upadek dyktatora zapoczątkował jednak fazę głębokiej niestabilności.
Libia, podobnie jak Syria, została ukazana w całej swojej złożoności: podziały plemienne, wewnętrzne frakcje i konflikty, które nigdy nie zostały w pełni stłumione, zostały zaakcentowane, a kraj stał się sceną wojny domowej między różnymi grupami: Rządem Jedności Narodowej (GNU) w Trypolisie, wspieranym przez ONZ, Włochy i Turcję, a Libijską Armią Narodową (LNA) Chalify Haftara, wspieraną w tym czasie przez Francję, Rosję i Egipt. Wszystko to pogarsza zaangażowanie lokalnych milicji i grup dżihadystycznych (w tym ISIS), co oznacza, że rozwiązanie dramatycznej sytuacji w Libii i pojednanie narodowe są wciąż odległe.
Pisarz, historyk i ekspert w dziedzinie historii, polityki i kultury Bliskiego Wschodu.
