Na co zostały wydane pieniądze z Obligacji św.Nadchodzi kluczowe prawo dla reformy Kurii: zarządzanie finansamiNowe watykańskie prawo antykorupcyjne: zakazane prezenty powyżej 40 euroNie jest łatwo rozplątać fałdy finansów Watykanu. Z pewnością najnowsze reformy wprowadzone przez papieża Franciszka wymagają ciągłej aktualizacji. Zmieniają się kompetencje i sposób zarządzania urzędami, przeprojektowują się dykasterie, a nawet na nowo definiuje się, kto i jak zarządza pieniędzmi. Ale jak powstały finanse papieża, jak wyglądała ich struktura na przestrzeni dziejów i jak są zarządzane obecnie?
Początki współczesnych finansów watykańskich
Zaledwie dzień po śmierci papieża Piusa XI, 10 lutego 1939 roku, monsignor Angelo Pomata pojawił się przy ladzie "Opere di Religione". Kasjerem był Massimo Spada. Pomata znalazł się tam na polecenie Eugenio Pacellego, który wraz ze śmiercią papieża objął urząd Camerlengo. Pacelli - który miał zostać wybrany na papieża podczas następnego konklawe - nakazał monsignorowi Pomacie zdeponowanie pieniędzy znalezionych w szufladzie biurka papieża, w lirach i dolarach.
Spada otworzył konto, pod nazwą "Sekretariat Stanu - Obolus Nowe Konta". Tam zaczyna się historia współczesnych finansów watykańskich. Poprzez ten rachunek bieżący, a następnie poprzez pełną autonomię "Istituto di Opere di Religione" - tzw. "banku watykańskiego", który w rzeczywistości jest raczej funduszem powierniczym - fundusze mogłyby być udostępniane papieżowi według jego uznania. Fundusze, którymi można by uzupełnić budżet Stolicy Apostolskiej, jak to miało miejsce ostatnio. Albo fundusze, które mają trafić na cele charytatywne. Albo fundusze - a tak było w przypadku Piusa XII - które mają iść bezpiecznymi kanałami, na pomoc w operacjach pokojowych.
Państwo Watykańskie
Jeśli tzw.Konto Onbolo"Instytut Dzieł Religijnych powstał na kilka lat przed tym, jak Stolica Apostolska zaczęła wyposażać się w instrumenty finansowe. Od 1870 do 1929 roku, po zajęciu Rzymu przez Królestwo Włoch, Stolica Apostolska nie posiadała żadnego terytorium. Ale w 1929 r., wraz z pojednaniem i podpisaniem Paktów Laterańskich, powstało Państwo Watykańskie, "to wielkie ciało, które służy do podtrzymywania naszej duszy", według słów Piusa XI.
Rząd włoski zgodził się również na przekazanie pewnej sumy Stolicy Apostolskiej w celu zadośćuczynienia za "zło" spowodowane utratą państw papieskich. Pius XI osobiście zajął się negocjacjami, do tego stopnia, że zgodził się na odszkodowanie od państwa włoskiego w wysokości 1,75 mld lirów, częściowo w gotówce, a częściowo w obligacjach na okaziciela.
Co zrobić z tym patrymonium? Dwa miesiące po podpisaniu Paktów Laterańskich, a prawie trzydzieści dni przed ich ratyfikacją, papież skontaktował się z inżynierem Bernardino Nogarą, który kierował Włoskim Bankiem Komercyjnym, aby powierzyć mu zarządzanie funduszami z Konwencji Finansowej.
Bernardino Nogara przyniósł do Watykanu koncepcję własności akcji. Powierzono mu Sekcję Specjalną Administracji Patrymonium Stolicy Apostolskiej i z tego stanowiska - analogicznego do banku centralnego - kupował akcje, dokonując konspiracyjnych i udanych inwestycji. Był to czas Wielkiego Kryzysu z 1929 roku i pozwolił on Nogarze na zakup udziałów w kilku firmach. Nogara mógł dzięki temu zasiadać w zarządach niezliczonych włoskich firm, co podnosiło jego międzynarodowy prestiż. I właśnie w czasie Wielkiego Kryzysu Nogara stworzył dwie firmy, Grolux i szwajcarską Profimę, z myślą o dywersyfikacji inwestycji Stolicy Apostolskiej, skupiając się na złocie i cegłach.
Bieguny watykańskich finansów
Konstytucja Państwa Watykańskiego dała więc podwaliny pod dwie główne instytucje finansowe Stolicy Apostolskiej: Instytut Dzieł Religijnych i Administrację Patrymonium Stolicy Apostolskiej.
Pierwszy z nich jest ogólnie znany jako "Bank Watykański"Ale tak naprawdę nie jest to bank, nie ma biur poza Watykanem i dopiero niedawno uzyskał IBAN, po tym jak Stolica Apostolska weszła do obszaru transferowego SEPA, czyli Jednolitego Europejskiego Obszaru Płatniczego.
Droga IOR do uznania przez instytucje zagraniczne za wiarygodnego kontrahenta była szczególnie długa, podobnie jak w przypadku wszystkich instytucji finansowych na świecie. Jan Paweł II ustanowił nowe statuty IOR w 1990 roku, natomiast pierwszy audyt zewnętrzny datuje się na połowę lat 90.
W latach 2000. IOR wdrożył szereg innowacyjnych działań, które zostały również docenione przez międzynarodowych ewaluatorów MONEYVAL, komitetu Rady Europy oceniającego przestrzeganie przez państwa międzynarodowych standardów przeciwdziałania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu.
APSA
Drugim biegunem watykańskich finansów jest Administracja Patrymonium Stolicy Apostolskiej, czyli APSA. Pełni on funkcję podobną do "banku centralnego". Do początku lat 2000 APSA zapewniała również emerytury i posiadała zarejestrowane konta, ale zostały one zamknięte, aby lepiej spełniać międzynarodowe standardy.
Jako "bank centralny" APSA sprawuje również zarząd nad majątkiem nieruchomościowym Stolicy Apostolskiej. Według pierwszego bilansu APSA, opublikowanego w 2021 roku, mówi on, że Watykan posiada 4 051 nieruchomości we Włoszech i kolejne 1 120 na całym świecie, głównie w luksusowych inwestycjach w nieruchomości w Londynie, Paryżu, Genewie i Lozannie.
"To również dzięki czynszom rynkowym pobieranym od prestiżowych nieruchomości posiadanych w Paryżu i Londynie, możliwe jest udzielenie Apostolskiemu Domowi Alimentacyjnemu bezpłatnej pożyczki na użytkowanie obiektu, jakim jest Palazzo Migliori, o rzut kamieniem od kolumnady św. Piotra, na przyjęcie bezdomnych przygarniętych przez wolontariuszy Wspólnoty Sant'Egidio. Ponadto, przy zakupie nieruchomości w pobliżu Łuku Triumfalnego w Paryżu, dzięki pośrednictwu Sopridex, sprzedający przeznaczył część wpływów z tej operacji na budowę kościoła na paryskim przedmieściu".
Od ubiegłego roku APSA zarządza również funduszami, które wcześniej były zarządzane bezpośrednio przez Sekretariat Stanu i zakłada się, że cały aparat watykański będzie miał jeden państwowy fundusz majątkowy zarządzany przez APSA.
Podmioty autonomiczne
Oprócz administracji Sekretariatu Stanu istnieją inne jednostki, które są autonomiczne. Na przykład Gubernatorat Państwa Watykańskiego ma swój własny budżet i środki, choć od 2015 roku nie są one ujawniane. Od dawna przewidywano stworzenie skonsolidowanego budżetu obejmującego budżet Kurii, czyli organów Stolicy Apostolskiej, oraz budżet państwa, ale do tej pory nie udało się tego osiągnąć. Najważniejszymi dochodami guberni są dochody Muzeów Watykańskich i kompleksu muzealnego willi papieskich.
Nie wiadomo jednak, czy Dykasteria ds. Ewangelizacji odziedziczy wolność finansową po Kongregacji Ewangelizacji Narodów. Kiedy w 1622 r. faktycznie utworzono dykasterię misyjną pod nazwą Propaganda Fide, planowano nadać jej autonomię finansową, aby pieniądze mogły płynąć bezpośrednio na misje. Dawna Propaganda Fide posiadała również nieruchomości, szacowane obecnie na 957 nieruchomości, w tym grunty i budynki w Rzymie.
Należy również pamiętać, że w rzeczywistości wszystkie dykasterie cieszyły się autonomią finansową, w pewnych granicach, ponieważ otrzymywały osobiste darowizny i na osobiste cele. Kiedy kardynał George Pell, jako prefekt finansów, mówił o setkach milionów euro ukrytych, czyli schowanych, na różnych kontach, mówił właśnie o osobistych zasobach dykasterii, którymi mogły one liberalnie zarządzać. Dykasterie nie mogły też wybrać IOR jako banku inwestycyjnego, więc nie dziwi np. fakt, że Sekretariat Stanu zainwestował w Credit Suisse.
Organy nadzorcze
APSA coraz częściej przyjmuje więc rolę banku centralnego, a w 2013 roku przeszła drobną reformę, która zmieniła rolę doradców, czyniąc ich częścią rady nadzorczej. Zapewnienie emerytur, zarządzanie finansami i państwowe fundusze majątkowe będą w rękach administracji.
Sekretariat ds. Gospodarki jest organem kontrolującym finanse Stolicy Apostolskiej. Nadzoruje budżety, daje wytyczne do wydatków i racjonalizuje koszty. Prefekt Sekretariatu Gospodarki jest również członkiem Komisji do spraw Poufnych, która ustala, które akty o charakterze gospodarczym muszą być poufne. Sekretariat Gospodarki nadzorował również regulację kodeksu zamówień publicznych Watykanu.
Warto wspomnieć, że wszystkie te decyzje są następstwem przystąpienia Stolicy Apostolskiej do Konwencji Merida, czyli Konwencji Narodów Zjednoczonych przeciwko korupcji. W wyniku tego przystąpienia urząd audytora generalnego jest obecnie określany również jako watykański "urząd antykorupcyjny".
Audytor Generalny
Audytor Generalny, nie trzeba chyba dodawać, zajmuje się kontrolą, natomiast Rada Gospodarcza to swoiste Ministerstwo Finansów, którego zadaniem jest kierowanie pracami finansowymi.
W tym przypadku nowość polega głównie na nazwie i podejściu, a nie na treści. Sekretariat ds. gospodarki był kiedyś prefekturą ds. ekonomicznych, która została zreformowana w 2012 r. i niemal zrównana z ministerstwem finansów. Rada Gospodarki była kiedyś Radą Piętnastu, czyli kardynałów powołanych do nadzorowania podejścia finansowego Stolicy Apostolskiej.
Wreszcie jest jeszcze Komisja Nadzoru i Inteligencji Finansowej. Jest to organ wywiadowczy, który ma pod bezpośrednią obserwacją tylko jeden podmiot, którym jest IOR. Urząd ma za zadanie badać zgłoszone mu podejrzane transakcje finansowe i przekazywać sprawozdania Promotorowi Sprawiedliwości, który następnie decyduje o kontynuowaniu dochodzenia. Urząd odgrywa również kluczową rolę we współpracy międzynarodowej, ze względu na relacje, które wymienia ze swoimi odpowiednikami, do tego stopnia, że odegrał również rolę w rozwiązywaniu niektórych spraw międzynarodowych.
Upragniona przez Benedykta XVI reforma finansów doprowadziła też w 2013 r. do utworzenia Komitetu Bezpieczeństwa Finansowego - organu, który poświadcza suwerenność Stolicy Apostolskiej i pozwala Sekretariatowi Stanu (czyli rządowi) oraz innym agencjom współpracować w celu zapobiegania praniu pieniędzy.
Spójne zaangażowanie w realizację misji
Tak wygląda, najogólniej mówiąc, struktura finansowa Stolicy Apostolskiej. W pierwszym raporcie MONEYVAL z 2012 roku czytamy, że ruch Stolicy Apostolskiej w kierunku przejrzystości finansowej był drogą "zgodną z jej międzynarodową naturą i charakterem", a także z "jej religijną i moralną misją". Jest to ważne zobowiązanie, aby być wiarygodnym w świecie. Dla Kościoła przecież pieniądze nie są celem, ale środkiem, służą misji, która jest misją przede wszystkim dla najmniejszych.
