Tajemnice podziemnego RzymuHistoria drogi krzyżowej w rzymskim KoloseumZiemia Święta JezusaZ okazji 18. rocznicy śmierci papieża Kaliksta (218-222) tematem piątej edycji Dnia Katakumb jest "Kalikstus i wynalezienie katakumb". Z papieżem związany jest bowiem pierwszy oficjalny cmentarz Kościoła rzymskiego, przy Via Appia Antica, który nosi jego imię, oraz katakumby Calepodium, przy Via Aurelia, gdzie został pochowany. Jak podano w komunikacie prasowym wydanym przez. Papieska Komisja Archeologii SakralnejWydarzenie to ma na celu zaproponowanie serii tras poprzez świadectwa archeologiczne i artystyczne, aby podkreślić centralne znaczenie postaci Kaliksta i przeprowadzić zwiedzających przez etapy, które doprowadziły do narodzin i rozwoju podziemnych cmentarzy".
La Jornada daje nam możliwość przypomnienia kilku historycznych i artystycznych notatek nt. katakumby chrześcijańskieOd początku były one pomyślane jako przestrzeń przeznaczona do przyjęcia wiernych do wspólnego miejsca spoczynku i zagwarantowania wszystkim członkom wspólnoty, nawet najuboższym, godnego pochówku, będącego wyrazem równości i braterstwa.
Pochodzenie katakumb
Katakumby narodziły się w Rzymie między końcem II a początkiem III wieku n.e., wraz z pontyfikatem papieża Zefirusa (199-217), który powierzył diakonowi Kalikstowi, przyszłemu pontyfikowi, zadanie nadzoru nad cmentarzem przy Drodze Appijskiej, na którym mieli być pochowani najważniejsi pontyfikowie III wieku. Zwyczaj grzebania zmarłych w podziemiach znany był już Etruskom, Żydom i Rzymianom, ale wraz z chrześcijaństwem powstały znacznie bardziej skomplikowane i rozległe podziemne cmentarze, które mieściły całą społeczność w jednej nekropolii.
Starożytne określenie tych pomników to "coemeterium", które wywodzi się z języka greckiego i oznacza "dormitorium", podkreślając fakt, że dla chrześcijan pochówek jest tylko chwilą przejściową, w oczekiwaniu na ostateczne zmartwychwstanie. Termin katakumba, rozszerzony na wszystkie cmentarze chrześcijańskie, określał w starożytności jedynie kompleks św. Sebastiana na Drodze Appijskiej.
Jeśli chodzi o ich charakterystykę, katakumby są najczęściej wydobywane w tufie lub w innym rodzaju łatwo wydobywalnej, ale stałej gleby. Dlatego występują głównie tam, gdzie są gleby tufowe, czyli w centrum, na południu i na wyspach Włoch. Katakumby składają się ze schodów prowadzących do ambulatoriów zwanych, jak w kopalniach, chodnikami. W ścianach galerii znajdują się "loculi", czyli pochówki zwykłych chrześcijan wykonane wzdłuż; groby te są zamknięte płytami marmurowymi lub cegłami.
Nisze pogrzebowe stanowią najbardziej skromny i egalitarny system pochówku, aby uszanować poczucie wspólnoty, które ożywiało pierwszych chrześcijan. W katakumbach znajdują się jednak także bardziej skomplikowane grobowce, takie jak arcosoli, polegające na wykopaniu łuku nad tufową trumną, oraz cubiculi, czyli prawdziwe komory grobowe.
Dane
Większość katakumb znajduje się w Rzymie, w liczbie około sześćdziesięciu, tyle samo jest w Latium. We Włoszech katakumby występują przede wszystkim na południu, gdzie konsystencja gleby jest bardziej wytrwała, a jednocześnie bardziej plastyczna na wykopaliska. Najbardziej na północ wysunięte katakumby znajdują się na wyspie Pianosa, natomiast najbardziej na południe wysunięte podziemne cmentarze znajdują się w Afryce Północnej, zwłaszcza w Hadrumetum w Tunezji. Inne katakumby znajdują się w Toskanii (Chiusi), Umbrii (okolice Todi), Abruzji (Amiterno, Aquila), Kampanii (Neapol), Apulii (Canosa), Basilicacie (Venosa), Sycylii (Palermo, Syrakuzy, Marsala i Agrigento), Sardynii (Cagliari, S. Antioco).
W katakumbach od końca II wieku rozwijała się niezwykle prosta sztuka, częściowo narracyjna, a częściowo symboliczna. Obrazy, mozaiki, płaskorzeźby z sarkofagów i drobna sztuka przywołują historie ze Starego i Nowego Testamentu, jakby chcąc przedstawić nowym konwertytom przykłady zbawienia z przeszłości. Dlatego Jonasz jest często przedstawiany jako wyratowany z brzucha wieloryba, w którym prorok leżał przez trzy dni, co przywołuje na myśl zmartwychwstanie Chrystusa. Przedstawiono także młodzieńców z Babilonu uratowanych z płomieni pieca, Zuzannę ocaloną od podstępów starszych, Noego uciekającego przed potopem, Daniela pozostającego bez szwanku w jaskini lwów.
Z Nowego Testamentu wybrane są cuda uzdrowienia (niewidomy, paralityk, hemoroid) i wskrzeszenia (Łazarz, syn wdowy z Naim, córka Jaira), ale także inne epizody, jak rozmowa z Samarytanką przy studni czy rozmnożenie bochenków. Sztuka katakumb jest również sztuką symboliczną, w tym sensie, że pewne trudne do wyrażenia pojęcia są przedstawiane z prostotą.
Ryba przedstawiona jest jako symbol Chrystusa, gołębica jako symbol pokoju w raju, a kotwica jest narysowana, aby wyrazić stałość wiary. Niektóre symbole, takie jak puchary, bochenki chleba i amfory, nawiązują do posiłków żałobnych wydawanych na cześć zmarłych, tzw. refrenicznych. Większość symboli związana jest z wiecznym zbawieniem, jak gołąb, palma, paw, feniks czy baranek.
Najstarszy wizerunek Matki Boskiej
Katakumba świętej Priscilli.
Najstarszy wizerunek Matki Boskiej zachował się w rzymskich katakumbach, przedstawiony na obrazie na cmentarzu Priscilli przy Via Salaria. Fresk, pochodzący z pierwszej połowy III wieku, przedstawia Dziewicę z Dzieciątkiem klęczącą przed prorokiem (być może Balaamem, być może Izajaszem), który wskazuje na gwiazdę, nawiązując do proroctwa mesjańskiego. Jednym z najczęściej przedstawianych obrazów jest obraz Dobrego Pasterza, który choć czerpie z kultury pogańskiej, natychmiast nabiera znaczenia chrystologicznego, inspirowanego przypowieścią o zagubionej owcy. Chrystus jest więc przedstawiany jako pokorny pasterz z owcą na ramieniu, czuwający nad małym stadkiem, składającym się czasem tylko z dwóch owiec umieszczonych u jego boku.
W katakumbach pochowano męczenników zabitych podczas krwawych prześladowań zarządzonych przez cesarzy Decjusza, Waleriana i Dioklecjana. Wokół grobów męczenników szybko rozwinęła się forma kultu, a pielgrzymi zostawiali na tych wyjątkowych grobach swoje graffiti i modlitwy. Chrześcijanie starali się umieszczać groby swoich zmarłych jak najbliżej grobów męczenników, ponieważ wierzono, że ta mistyczna bliskość zostanie ustanowiona także w niebie.
Opinia Ojców Kościoła
Między końcem IV a początkiem V wieku Ojcowie Kościoła opisywali katakumby. Święty Jerome wspomina najpierw, jak jako student odwiedzał w niedzielę wraz z towarzyszami groby apostołów i męczenników: "Weszliśmy do tuneli, wykopanych we wnętrznościach ziemi... Rzadkie światła z wysoka nad ziemią łagodziły nieco ciemności... Szliśmy powoli, jeden krok za drugim, całkowicie spowici ciemnością".
W drugiej połowie IV wieku papież Damasus wyruszył na poszukiwanie grobów męczenników znajdujących się w różnych katakumbach Rzymu. Po odnalezieniu grobów kazał je odrestaurować i wyryć wspaniałe panegiryki na cześć tych pierwszych mistrzów wiary.
W VI wieku papieże Vigilius i Jan III odnowili również katakumby po wtargnięciach spowodowanych wojną grecko-gotycką. Później, między VIII a IX wiekiem, papieże Hadrian I i Leon III przywrócili sanktuaria męczenników w rzymskich katakumbach. Po długim okresie zapomnienia, w XVI wieku ponowne odkrycie tych podziemnych miejsc dostarczyło cennych dowodów na autentyczną wiarę pierwszych chrześcijan, co zostało później wykorzystane przez ruch kontrreformacyjny. Wreszcie w XIX wieku papież Pius IX utworzył Komisję Archeologii Sakralnej, której zadaniem było zachowanie i badanie miejsc związanych z wczesnym chrześcijaństwem. Także poprzez takie inicjatywy jak ta, która zasłużenie została zorganizowana na najbliższą sobotę.
